મિત્રો, ‘ઘડવૈયા મારે ઠાકોરજી નથી થાવું‘, ‘ચૈલેયાનું હાલરડું’ અને ‘ભાગુ તો મારી ભોમકા લાજે’ ના ગાયક એવા પ્રથમ કક્ષાના લોકગાયક અને ભજનિક શ્રીપ્રાણલાલ વ્યાસ હવે આપણી વચ્ચે નથી રહ્યા!! તેમના વતન જૂનાગઢ ખાતે ગઈ કાલે બપોરે પોણા ત્રણ કલાકે તેઓએ અંતિમ શ્વાસ લીધો હતો.
તેઓ પ્રખર શિવભક્ત હતા. ગાયકીના ક્ષેત્રમાં લગભગ પાંચેક દાયકાથી કાર્યરત એવા શ્રીપ્રાણલાલ વ્યાસ મુખ્યત્વે ડાયરા અને સ્ટેજ કાર્યક્રમોનું એક અભિન્ન અંગ બની ચૂક્યા હતા. લગભગ દરેકે-દરેક ડાયરામાં તેમેણે રસિક શ્રોતાજનોની ફરમાઈશ પર ‘ઘડવૈયા મારે ઠાકોરજી નથી થાવું’ ગાયું હશે! તેમેણે કુલ ૩૭ જેટલી ફિલ્મોમાં પોતાનો કંઠ આપ્યો હતો. જેમાં “શેઠ સગાળશા” (૧૯૭૮) ફિલ્મનાં બે ગીત – ‘ચૈલેયાનું હાલરડું’ અને ‘ભાગુ તો મારી ભોમકા લાજે’, “ગોરા કુંભાર” ફિલ્મનું “ઘડવૈયા મારે ઠાકોરજી નથી થાવું” તથા “ગંગાસતી” (૧૯૭૯) ફિલ્મનું “હાલો મારા હરિજનની હાટડીએ” ખૂબ જ લોકપ્રિય થયા હતા.
તો આજે એમને ટહુકો અને આપણા સૌ તરફથી શ્રધ્ધાંજલી સાથે માણીએ એમના કંઠે ફિલ્મ ‘શેઠ સગાળશા’ ના આ બે ગીતો.. અને સાથે થોડી વધુ માહિતી..! (આભાર – કેતન રૈયાણી)
————————————————————————–
દંતકથા એવી છે કે – દાનવીર કર્ણ મૃત્યુ પછી સ્વર્ગમાં ગયો, જ્યાં એનું ભવ્ય સ્વાગત કરવામાં આવ્યું. જ્યારે જમવાનો સમય થયો, ત્યારે કર્ણને થાળીમાં સુવર્ણના ટુકડા પીરસાયા, જ્યારે અન્ય સૌને અન્ન. કર્ણ હેરાન થઈ ગયો. દેવરાજ ઇન્દ્રને કારણ પૂછતા જાણવા મળ્યું કે કર્ણએ પૃથ્વી પર હમેંશા બ્રાહ્મણોને, અને એ ય માત્ર સુવર્ણદાન જ કર્યું છે, એટલે સ્વર્ગમાં પણ સુવર્ણ જ મળે. જો પૃથ્વી પર અન્નદાન કર્યું હોત, તો સ્વર્ગમાં અન્ન મળી શકત. કર્ણ દેવરાજ પાસે પૃથ્વી પર ફરી જન્મ લેવાની આજ્ઞા માગે છે અને મૃત્યુલોકમાં કળિયુગમાં, વાણિયાના ખોળિયે શેઠ સગાળશા રુપે જન્મ ધારણ કરે છે.
શેઠ સગાળશા અને તેમના પત્ની ચંગાવતી (કે સંગાવતી) સદાવ્રત ચલાવે છે. સમાજનાં દરેક વર્ગના લોકોને બન્ને જણાં જમાડે છે. ધમધોકાર સદાવ્રત ચાલે છે. દુકાળનાં કપરાં વર્ષોમાં પણ શેઠ સગાળશાનાં અન્નના ભંડારો ખુલ્લા રહે છે. દૂર દૂર સુધી એમની ખ્યાતિ ફેલાયેલી છે.
બધી વાતે સુખ હોવાં છતાં એમને શેર માટીની ખોટ છે. એક જોગંદરના કહેવાથી પતિ-પત્ની એક વ્રત રાખે છે કે ઓછામાં ઓછા એક અતિથિને જમાડ્યા વગર ભોજન ન લેવું. આવી અનેક માનતાઓ પછી પતિ-પત્ની પુત્રરત્ન પામે છે. ચેલૈયો એનું નામ. માતા-પિતા પાસેથી અત્યંત નાની ઉમરમાં જ ચેલૈયાએ ઉત્તમ સંસ્કારો પ્રાપ્ત કરેલા છે. નાનકડો ચેલૈયો શાળાએ ભણવા પણ જાય છે.
એકવાર ચોમાસામાં વરસાદ ચાલુ થાય છે, તે રોકાવાનું નામ જ લેતો નથી. નવ-નવ દિ’ વીતવા છતાં હેલી ધરતીને ધમરોળવાનું ચાલુ રાખે છે. ભયંકર વરસાદને લીધે આંગણે કોઈ માગણ કે અતિથિ ડોકાતો નથી. શેઠ-શેઠાણી અને ચેલૈયો લાંઘણ પર લાંઘણ ખેંચે રાખે છે. આખરે દસમે દિવસે વરસાદ થંભે છે અને જનજીવન પૂર્વવત બને છે. દીકરા ચેલૈયાને શાળાએ મોકલી શેઠ-શેઠાણી ગામમાં કોઈ અતિથિ – ભૂખ્યાંની શોધમાં નીકળે છે.
ગામને પાદર એક અવાવરુ જગ્યામાં તેમને એક અઘોરી મળી જાય છે. અઘોરી તદ્દન કુરૂપ અને, મેલો-ઘેલો છે. સમગ્ર શરીરે રક્તપિત્તના ચાઠાં છે, જેમાંથી પરુ નીતરે છે. એની નજીક જતાં જ ભયંકર વાસ આવે છે. દંપતિ એમની પાસે જાય છે અને એમને ઘરે પધારવા વિનંતી કરે છે પણ અઘોરી કહે છે કે તમે મારી માગણીઓ પૂરી નહિ કરી શકો. વણિક દંપતિ ખૂબ આગ્રહ કરીને પરાણે ઘરે લઈ આવે છે. એમને હૂંફાળા પાણીએ સ્નાન કરાવે છે, પરુથી નીતરતા એના ઘારા સાફ કરે છે, સારા વસ્ત્રો પહેરાવે છે અને પછી સુંદર આસને બેસાડીને અનેક વાનગીઓ ભરેલો થાળ ધરે છે. ગુસ્સે થઈને અતિથિ થાળને ઠોકર મારી દે છે અને કહે છે કે અમે અઘોર પંથના સાધુ છીએ, અમને તો રાંધેલું માંસ ખાવા જોઈએ!!
વણિક દંપતિ આવી માગણી સાંભળીને હતપ્રભ થઈ જાય છે. વણિકના ઘરમાં માંસ ચૂલે ચડે? પણ જો માગણી પૂરી ન થાય તો અતિથિ ઘરેથી ભૂખ્યો જાય અને સગાળશાનું વ્રત તૂટે. આખરે ખાટકીને ત્યાં જઈને તાબડતોબ સગાળશા માંસનો પ્રબંધ કરી આવે છે. ચંગાવતી બત્રીસ પકવાનો બનાવી જાણે છે, પણ માંસ રાંધતા થોડું આવડે? કાળજું કઠણ કરીને ચંગાવતી માંસ રાંધે છે. ફરી થાળી અતિથિ સમક્ષ આવે છે. દંપતિ સામે ઉભા રહીને ભોજન ગ્રહણ કરવા વિનંતી કરે છે. થાળીમાં જ્યાં નજર કરે છે ત્યાં અતિથિના ચહેરા પર રોષ પથરાય છે. અતિથિ ફરીથી થાળીનો ઘા કરે છે.
હવે શું? અતિથિની માગણી તો કંઇક ઓર જ છે. અઘોરી બાવા ફરમાવે છે – “શેઠ! અમે રહ્યા અઘોરપંથી. અમને પ્રાણીઓનું માંસ ખવડાવીને અભડાવવા માંગો છો? અમને માનવ-માંસ સિવાય કંઇ ન ખપે…!”
વણિક દંપતિ પર આભ તૂટી પડે છે. માનવ-માંસ ક્યાંથી લાવવું? દંપતિ વિચારે છે કે આપણી ટેક પૂરી કરવા આપણેન્ય માનવજીવનો ભોગ ન આપી શકીએ. માનવ-માંસનો પ્રબંધ તો ઘરમાંથી જ કરવો ઘટે. હૈયા પર પત્થર મૂકી ચેલૈયાનો ભોગ ધરાવવાનું નક્કી થાય છે. ચેલૈયાને શાળાએ તેડું મોકલવામાં આવે છે. અચાનક ઘરેથી તેડું આવતા ચેલૈયો ઉતાવળે પગે ઘરે જવા નીકળે છે. વિઘ્નસંતોષીઓ ચેલૈયાને ચેતવે છે કે તારા માતા-પિતા તારો ભોગ આઘોરીને ધરાવી મોટા દાનેશ્વરી થવા માગે છે, માટે ભાગી નીકળ. સંસ્કારી ચેલૈયો જવાબ આપે છે કે ‘ભાગું તો મારી ભોમકા લાજે..!’
આ પ્રસંગને વર્ણવતું ગીત અહીં જુઓ – ભાગું તો મારી ભોમકા લાજે..!
ભાગુ તો મારી ભોમકા લાજે, ભોરિંગ ઝીલે ન ભાર…(૨)
મેરુ સરીખા ડોલવા લાગે, આકાશનો આધાર,
મે’રામણ માઝા ન મૂકે, ચેલૈયો સત ના ચૂકે….(૨)
મોરધ્વજ રાજાએ અંગ વહેરાવ્યા, કીધા કર્ણે દાન…(૨)
શિબિરાજાએ જાંઘને કાપી ત્યારે મળ્યા ભગવાન,
મે’રામણ માઝા ન મૂકે, ચેલૈયો સત ના ચૂકે….(૨)
શિર મળે પણ સમય મળે નહિ, સાધુ છે મે’માન,
અવસર આવ્યે પાછા ન પડીએ, કાયા થાય કુરબાન,
મે’રામણ માઝા ન મૂકે, ચેલૈયો સત ના ચૂકે….(૨)
ઘરે પહોંચ્યા પછી ચેલૈયાને વ્હાલભરી છેલ્લીવારની ચૂમીઓ ભરે છે. દીકરા પર તલવાર ચલાવતા માવતરનો જીવ કેમ ચાલે? ચેલૈયો કહે છે કે બાપુ, ઝટ કરો, મને બધી જ જાણ થઈ ચૂકી છે. અતિથિદેવતા ક્ષુધાતુર છે, તેમને વધુ રાહ નથી જોવડાવવી. આવા ઉત્તમ પુત્રની ગેરહાજરી જીરવાશે નહિ એ નક્કી જ છે. આથી, આતિથિના ચાલ્યા ગયા બાદ ચેલૈયાનું કપાયેલ માથું ખોળામાં લઈને પતિ-પત્ની પણ જીવનનો અંત આણવાનુ નક્કી કરે છે. ભયંકર વેદનાને હ્રદયમાં ભંડારીને દંપતિ પુત્રના દેહનું ભોજન તૈયાર કરે છે, અને અતિથિને ધરાવે છે. કહે છે મહારાજ, હવે તો રાજી ને? ભોજન કરો. થાળીમાં નજર કરીને ફરીથી એ જ નારાજગી – “આ શું? તમારે મને ન જમાડવો હોય તો મને અહીંથી રજા આપો. મને શરીરનાં અંગોનુ માંસ? મારે તો મસ્તકનું ભોજન જોઈએ…!!”
અને પછી તો મહારાજ આકરામાં આકરી શરતો મૂકે છેઃ “ચેલૈયાનું મસ્તક ખાંડણિયામાં મૂકીને ખાંડો. તમે લગ્ન કર્યા હોય તે વખતે જેવા શણગાર સજ્યા હોય તેવા કપડા પહેરો. માથું ખાંડતી વખતે તમારી આંખમાંથી એક પણ આંસુ ખરવું ન જોઈએ. તમને બન્નેને જો દીકરો ગુમાવ્યાનો જરા પણ રંજ હોય તો મારે ભોજન કરવું નથી…!!”
સગાળશા-ચંગાવતી આ તમામ શરતોનું અક્ષરશઃ પાલન કરે છે. ખાંડણિયામાં માથું ખાંડતી વખતે પતિ-પત્ની પોતાના વ્હાલસોયા દીકરાને યાદ કરીને હાલરડું ગાય છે, જે “ચેલૈયાનું હાલરડું” તરીકે લોકસાહિત્યમાં સચવાયું છે.
આ પ્રસંગને વર્ણવતું ગીત અહીં જુઓ – ચેલૈયાનું હાલરડું
જોને ધ્રુવ ડગે, અને મેરુ ડગે, ડગે અરણવનાંય ઉર,
પણ નર-નારી જોને નહીં ડગે, ભલે પશ્ચિમ ઉગે સૂર.
મારે હાલરડે પડી હડતાલ કુંવર ચેલૈયા, ચેલૈયા રે કુંવર…ખમ્મા ખમ્મા તને…
મેં તો માર્યો છે કળાયેલ મોર કુંવર ચેલૈયા, ચેલૈયા રે કુંવર…ખમ્મા ખમ્મા તને…
પણ અમે જાણ્યું ચેલૈયાને પરણાવશું, ને જાડેરી જોડશું જાન,
પણ ઓચિંતાના મરણ આવિયા, એને સરગેથી ઉતર્યા વિમાન.
માર નોંધારાનો આધાર કુંવર ચેલૈયા, ચેલૈયા રે કુંવર…ખમ્મા ખમ્મા તને…
મેં તો માર્યો છે કળાયેલ મોર કુંવર ચેલૈયા, ચેલૈયા રે કુંવર…ખમ્મા ખમ્મા તને…
પણ બાપનું ઢાંકણ બેટડો, અને નરનું ઢાંકણ નાર,
પણ ભગતનું ઢાંકણ ભૂધરો, એ તો ઉતારે ભવ પાર.
તારા મે’તાજી જોવે તારી વાટ કુંવર ચેલૈયા, ચેલૈયા રે કુંવર…ખમ્મા ખમ્મા તને…
મેં તો માર્યો છે કળાયેલ મોર કુંવર ચેલૈયા, ચેલૈયા રે કુંવર…ખમ્મા ખમ્મા તને…
પણ ઘર નમ્યું તો ભલે નમ્યું, તું કાં નમ્યો ઘરનો મોભ?
પણ જેના ઘરમાંથી કંધોતર ઉઠિયા, એને જનમોજનમના સોગ.
મારે જનમોજનમના સોગ કુંવર ચેલૈયા, ચેલૈયા રે કુંવર…ખમ્મા ખમ્મા તને…
મેં તો માર્યો છે કળાયેલ મોર કુંવર ચેલૈયા, ચેલૈયા રે કુંવર…ખમ્મા ખમ્મા તને…
પણ હાથે પોંચી હેમની, અને ગળે એકાવન હાર,
પણ જેને આંગણ નહિં દીકરો, એનાં મંદિરિયા સૂનકાર.
તારા નિશાળિયા જુવે તારી વાટ કુંવર ચેલૈયા, ચેલૈયા રે કુંવર…ખમ્મા ખમ્મા તને…
મેં તો માર્યો છે કળાયેલ મોર કુંવર ચેલૈયા, ચેલૈયા રે કુંવર…ખમ્મા ખમ્મા તને…
પણ મેલામાં મેલો નુગરો, અને તેથી યે મેલો લોભ,
પણ એથી મેલા અમે દંપતિ, ઇ તો મૂવે ય ન પામે મોક્ષ.
મારી ચાખડીના ચડનાર કુંવર ચેલૈયા, ચેલૈયા રે કુંવર…ખમ્મા ખમ્મા તને…
મેં તો માર્યો છે કળાયેલ મોર કુંવર ચેલૈયા, ચેલૈયા રે કુંવર…ખમ્મા ખમ્મા તને…
પછી તો ચેલૈયાના મસ્તકનું ભોજન થાળીમાં આવે છે અને આખરે મહારાજ ભોજન કરવા તૈયાર થાય છે. દંપતિ અતિથિને સંતુષ્ટ જોઈને રાજી થાય છે. પહેલો કોળિયો મોંમાં મૂકતા પહેલા અતિથિ સવાલ કરે છે – “તમારા ઘરમાં અન્ય કોઈ બાળક ખરું?” દંપતિ ભારે હૈયે જણાવે છે કે ચેલૈયો અમારે એક જ હતો. મહારાજ કોળિયો પાછો થાળીમાં મૂકતા ચોખવટ કરે છે – “બાળક વિનાનું સૂનું આંગણું હોય તેવા ઘરમાં હું ભોજન કરતો નથી…!!”
કસોટીની હવે તો હદ થાય છે. એકના એક બાળકનો ભોગ લેવાઈ ગયા પછીયે અતિથિ ભૂખ્યા ને ભૂખ્યા!! પણ પાછા પડે એ બીજા…! ચંગાવતી કહે છે કે – “મહારાજ, ભોજન લીધા વિના તો તમારાથી જઈ જ નહી શકાય. બે ઘડી થોભો.”. પછી શેઠને કહે છે કે – “મને કટાર આપો. મારા પેટમાં સાત માસનો ગર્ભ છે. એમાં જીવ આવી ચૂક્યો છે. મારા અગ્નિસંસ્કાર પછી કરજો, પણ અતિથિ ભૂખ્યા ન જવા જોઈએ..!!” હાથમાં રહેલી કટાર જ્યાં ચંગાવતી પેટમાં નાંખવા જાય છે, ત્યાં હરિએ પકડ્યો હાથ..!! હરિ ધ્રૂજ્યો, પ્રકાશ થયો અને કસોટીમાં સાંગોપાંગ પાર ઉતરેલ દંપતિને પ્રભુએ સાક્ષાત દર્શન આપ્યા. મૃત પુત્ર ચેલૈયો પણ પાછો આપ્યો.
૧૯૭૮માં રજૂ થયેલી ફિલ્મ “શેઠ સગાળશા”માં શેઠ સગાળશા અને ચંગાવતીનું પાત્ર અનુક્રમે શ્રીકાંત સોની અને સ્નેહલતાએ અદભૂત રીતે ભજવ્યું છે. “ભાગું તો મારી ભોમકા લાજે” અને “ચેલૈયાનું હાલરડું” – બન્ને લોકગીતો પહેલેથી જ લોકજીભે વણાયેલા હતા, એમાંય પ્રાણલાલ વ્યાસ / દિવાળીબેન ભીલનો ઘૂંટાયેલ અવાજ અને અવિનાશ વ્યાસનું સંગીત ભળ્યાં છે, એટલે ગીતો ખૂબ જ સુંદર બન્યા છે.
નોંધઃ- આ શેઠ સગાળશા જૂનાગઢ જિલ્લાના બિલખા ગામે થઈ ગયા. આજે ત્યાં ચેલૈયાની જ્ગ્યા આવેલી છે. લોકો ચેલૈયાનો ખાંડણીયો અને શેઠ સગાળશાની પ્રસિદ્ધ જગ્યાના દર્શન કરવા અહીં આવે છે. જૂનાગઢ શહેરથી વિસાવદર જતા વચ્ચે બિલખા આવે છે.
ગયા વર્ષે ઉત્તરાણના દિવસે ‘ગુજરાત સમાચાર’માં છપાયેલો આ જય વસાવડાનો લેખ… – તમે મારી જેમ ઓફિસમાં બેઠા હોવ, અને આજુ બાજુ આ નીચેના ફોટા જેવું વાતાવરણ હોય – તો પતંગની મધુર યાદમાં – આ લેખ આજે જ માણી લો..! અને જો એવી કોઇ મજબૂરી આડે ન આવતી હોય – તો અહિ શું કરો છો? જાઓ… પતંગ ચગાલો… ૧-૨ તલના લાડુ મારા તરફથી પણ ખાઈ લેજો..!! 🙂
( Bay Bridge, San Francisco @ 2.10 pm, January 13, 2011)
******
પતંગનો ઓચ્છવ
એ બીજું કંઈ નથી, પણ
મનુષ્યના ઉમળકાઓનો છે ઘૂઘવતો વૈભવ !
હરેક જણના પતંગ પર
લખિયો છે આ સંદેશો કે
હે નભ ! તું નીચે આવ !
આવ નીચે ને જરાક હળવું થા…
માર નગારે ઘા,
ગમગીનીનો ગોટો વાળી
જલદી કૂદ કછોટો વાળી
ઓચ્છવના આ રંગકુંદમાં ડૂબકી મારી ગા !
આવ, આવ, તું જરાક નીચે આવ ને હળવું થા…
આભ, તને
આ પતંગ રૂપે છે નિમંત્રણ-
નીચે આવી ચાખ ઉમળકો,
ચાખ જુવાની, ચાખ લાગણી
ચાખ પ્રેમ ને ચાખ હૃદયના ભાવ
આભ, તું જરાક નીચે આવ…
– રમેશ પારેખ
રમેશ પારેખની આ કવિતા (કવિના, જગતના) કમનસીબે ગુજરાતીમાં લખાઇ છે. બાકી અંગ્રેજીમાં હોત તો ‘મોસ્ટ ક્લિક્ડ કાઈટ પૉએમ’ તરીકે સર્ચ ‘એન્જીન’ની સિસોટી વગાડતી હોત! વૉટ અ ફેન્ટાસ્ટિક ફેન્ટેસી! મોટાભાગની પતંગ કવિતાઓ માણસની કે પતંગની ઉડાનની વાત કરે છે. અને આ કવિતા વાત કરે છે, આકાશકુમારની! જી હા, આસમાન કેટલું વિશાળ છે, વિરાટ છે, ગ્રેટ એન્ડ ગ્રાન્ડ સ્કાય. ટોપ ઓફ ધ વર્લ્ડ!
પણ આ ભવ્ય, ધરખમ, અનંત આકાશ બિચારું એકલું છે. બહુ ઉંચે હોવાના શ્રાપથી ગ્રસ્ત છે. બ્લ્યુઝ ઓફ સ્કાય! બોઝિલ ગમગીનીના વાદળી રંગે રંગાયેલી દિવસના ઝળહળતા આકાશની ભેંકાર ભવ્યતા છે. અફાટ, અસીમ, અનંત એકાકીપણું. અને પતંગો? જાણે આ એકલવાયા આકાશના ગાલે આપણે વ્હાલથી મારેલી ટપલી. પતંગોત્સવમાં પતંગો નથી ચગતા, ચગે છે આપણો થનગનાટ, તરવરાટ, જીંદગીને માણવાની, હસવા-ગાવાની નાચવાકૂદવાની આપણી મોજ, મસ્તીનો મિજાજ! માણસ ટેન્શન ભૂલીને, દુઃખો ભૂલીને પતંગબાજીના નામે ઘડીબેઘડી ઠેકડા મારે છે. ચિચિયારીઓ પાડે છે. હળીમળીને ગેલ ગમ્મત કરે છે. ગંભીર પ્રિન્સિપાલ જેવું આસમાન સ્થિર છે. અને એટલે જ કવિ કહે છે, ભલે તું ઉપર રહ્યું- મહાન થયું. આવ પતંગની દોરીએ સરકતું નીચે! અને જરાક જો અમારા ઉમંગના રંગો, જુવાનીનું જોશ, ભાવનાની ભરતી. ભલે ગગન અમર હશે, અને માણસ મરતો હશે. પણ માણસ પ્રેમ કરે છે, સ્મિત કરે છે, ઝૂમે છે, ઉત્સવ મનાવે છે- અને એ બહાને મૃત્યુને પડકારે છે!
વૉટ અ થૉટ! કાઈટ્સ પર એક નેવરબિફોર અંગ્રેજી બૂક લખતાં લખતાં હમણા જ થયું કે રંગબેરંગી તસવીરોમાં ભળે એવા અંગ્રેજી પતંગકાવ્યો અપરંપાર છે. ‘મેરી પોપિન્સ’ કે પેટી ગ્રિફિનના એવરગ્રીન સોંગ્સ આજે ય ઝાંખા થયા નથી. પણ અંગ્રેજી પછી બીજી કઇ ભાષામાં પતંગ પર કવિતાઓ રચાઇ હશે? કદાચ ગુજરાતી! અને એ ય પાછી પતંગો જેવી જ કલરફૂલ વરાયટી વાળી! અંગ્રેજી જોડકણાઓને ટક્કર આપે એવા વૈચારિક ઉંડાણના રંગછાંટણાવાળી! ચાલો, સંક્રાંતિપર્વમાં ચગાવીએ ગુજરાતી કાવ્યપતંગ! જેમ કે, સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખ ભગવતીકુમાર શર્માની આ રંગબેરંગી રચના…
કાગળ પર રેશમના દોરે કન્યા બાંધે કન્નાજી;
પવન ટપાલી થઈ પહોંચાડે કાગળ એ જ તમન્નાજી!
કંઈ ગગનમાં તરે માછલી, એકલ મીન પિયાસીજી…
વિના અમાસે સૂર્ય ઘેરતા રાહુ બની પતંગાજી;
ધોળે દા’ડે નભમાં આલે અંધકારના દંગાજી!
આ જ ધરાનું પાણીપત ને આ જ ગગનનું પ્લાસીજી!
– ભગવતીકુમાર શર્મા
એક બાજુ આસમાની સમંદરમાં તરતી, પૂંછડી લહેરાવતી પતંગરૂપી માછલીઓ અને બીજી બાજુ અરમામોને કન્ના બાંધીને રોમેન્ટિક ખ્વાબ નિકળતી કોઇ કોડીલી કામિની! જેના મનમાં સપનાઓનો સૂસવાટા મારતો પવન ફૂંકાતો રહેતો હોય છે. અને માણસ જેમ ધરતી પર લડતો-ઝગડતો, વટ મારતો, બીજાનું છીનવતો હોય છે, એમ પતંગમાં ય એના મનમાં ધરબાયેલો જંગ બહાર લઇ આવે છે! લેખના શીર્ષકમાં જે રઈશ મણિયારના મેહુલ સુરતીએ સંગીતબઘ્ધ કરેલા ‘ચેતનવંતા તહેવાર’ ઉતરાણના મસ્ત ગીતમાં ય શીખ આપી છે ઃ હળવા થઇને પવનની સાથે થોડું ઉડી લઇએ, મોટપ નીચે મૂકી ઉપર નાના થઇને જઇએ!
ક્યાંક હૈયાનાં તાર
ક્યાંક છુપો અણસાર
પેચ લાગે છે ક્યાંક કોઇ આંખનાં
મારા ઉરનો પતંગ ઉડે આભમાં
ચાંદ તારાને રાત
ઉગે સરખું પરભાત
તોયે કરતી ઉત્પાત
સાલી માણસની જાત
આભ વહેંચે છે અલ્લા ને રામમાં
ભારતભરમાં પતંગનું આવું પર્વ મનાવતી જાતિ તો ગુજરાતી જ છે. નવરાત્રિના દાંડિયા અને પતંગના પેચ એ ગુજરાતની એવી મોનોપોલી છે કે જેને જોઇને દુનિયા ડોલી છે! પૂજાપાઠની ઔપચારિકતા કરતા ઉલ્લાસનો ઠાઠમાઠ આ તહેવારોને ટકાવી રાખે છે. બાકી તો, રેસિંગ કારની માફક ફ્લાઈંગ કાઈટ્સની વિડિયો ગેઈમ પણ બની શકે ને! એકબીજામાં ગુંચવાતા રંગબેરંગી અવનવા આકારોના પતંગતણા – પોઈન્ટ સ્કોરિંગના રાઉન્ડ્સ! કોમ્પ્યુટરના સ્ક્રીન પર અવનવા વાતાવરણમાં પતંગ ચગાવવાની અને મેક્સીમમ કાઈટ્સ કાપવાની!
વૅલ, વૅલ. એમ તો આખી દુનિયામાં આ પતંગ ‘કાપવા’ની પ્રવૃત્તિ (કે વૃત્તિ?) પણ આપણી જ છે! જગતના કોઇ દેશમાં બીજાના પતંગને પેચ લડાવી કાપવાની ‘હિંસા’ આટલા મોટા પાયે થતી નથી. પતંગ ચગાવવાની હરિફાઇઓ દુનિયાભરમાં થાય છે, પણ આપણા ઘરઆંગણે તો ‘પતંગ કાપવા’ની સ્પર્ધા જામે છે. જે મનમાં, એ મેદાનમાં! પછી પંગુ પતંગોની પાંજરાપોળ બની જાય વીજવાયરો કે વૃક્ષો! આ કટારમાં રીડરબિરાદર અને અમેરિકામાં ભણતા તેજતર્રાર યુવા વિદ્યાર્થી સાક્ષર ઠક્કરે એક ખટમીઠી કવિતા લખી છે – કપાયેલા પતંગની કથા!
આવો લોકો તમને સંભળાવુ વાત કપાયેલા પતંગની,
જે દિવસે હું કપાયો એ દિવસના આકાશીજંગની.
ખંભાતમાં મારી બનાવટ થઇ ને લઇ જવાયો હું અમદાવાદ,
ભીનો થઇ ગયો પહેલા જ દિવસે જ્યારે પડ્યો નાગો વરસાદ.
માલિકે મને તડકે સુકવ્યો, ને સાથે ચાલુ કર્યો ફેન,
સુકાયો પછી મને વેચવા પાડી બુમો, “લઇ લેજો ભાઇ, લઇ લેજો બેન”
લઘર વઘર નામે એક ભાઇ ની મારી પર નજર દોડી,
મારા જેવા જ ભાઇઓ સાથે લઇ લીધી ૪ કોડી.
૧૩ જાન્યુઆરી રાતે મારા લગન થયાને બાંધી મને એક કન્યા,
સાંકળ ૮ નુ પાયરેટેડ વર્સન હતુ એ નામ હતું “અનન્યા”.
૧૪ જાન્યુઆરીનુ સવાર હતું ને હતી ઘણી તેજ હવા,
લઘરવઘરના એક જ ઠુમકે મંડ્યો હું તો ચગવા.
હજુ તો હવાની મજા લેતો તો ને બીજી પતંગ નજીક આવી,
લઘરવઘરનાં ઘણા પ્રયત્ન છતાં મારી દોરી રંગ ના લાવી.
આ ન્યાય મને ન ફાવ્યો, કેવું છે આ વ્યંગ.
દોરીના વાંકે હું કહેવાઉ છુ કપાયેલો પતંગ.
તમારી ગેરસમજણ દુર કરવાજ કીધી મેં આ સ્ટોરી,
પતંગ કોઇ’દી કપાતો નથી, કપાય છે ખાલી દોરી.
-સાક્ષર ઠક્કર
જેમ તલવારથી ઘાયલ ન થતો માણસ પ્યારથી લોહીઝાણ થઇ જતો હોય છે, એવી જ કંઇક આ વાત છે. ઘણા શબ્દો એવા હોય છે, જે મૂળ અર્થને દર્શાવે નહિ! જેમ કે, માથું ઓળવું! (ઓળાતા તો વાળ હોય છે!) લોટ દળવો! (દળવાનું તો અનાજ હોય છે ને!) એવું જ કંઇક આપણા ગુજરાતી શબ્દપ્રયોગ ‘કપાયેલા પતંગ’નું છે. દોરી સાથ છોડીને બેવફા બની, ‘ભૂલા દેંગે તુજ કો સનમ ધીરે ધીરે’ લલકારતી કટ થઇ જાય… અને વટ ઉડી જાય બાપડા પતંગનો! રિયલ લાઈફમાં પણ સંજોગોની દોરી કપાવાને લીધે ઉંચી ઉડાનમાંથી લૂઢકી ગયેલા પતંગો જ નિષ્ફળ, નકામા, ના-લાયક તરીકે બદનામ થતા હોય છે. પેલી દોરીનો તો કોઇ જ વાંક જ કાઢતું નથી!
ઘણી વખત ધસમસતા, આસમાની ખ્વાહિશોને ચૂમવા ઉછળતા ઉત્સાહી પતંગો ઉંચે ચડે ન ચડે, ત્યાં તો ફિરકીમાં જ માંજો ખૂટી જતો હોય છે. કે પછી ઠરીઠામ થાય ત્યાં જ કોઇ અણધાર્યા પેચ લગાવીને એ જે આશા, પ્રેમ વિશ્વાસની દોરી પર ઠુમકતો હોય છે, તે જ છેદી નાખે છે! સંબંધો પણ સમજણની પાતળી દોરીએ હવામાં ઉડતા હોય છે. જો એમાં ક્યાંક ગેરસમજ કે ગુસ્સાનો અણિયાળો કાચ અડી ગયો તો, પતંગનું પતન નક્કી! જેને કુદરતી સમયના સથવારાનો, વિધાતાની પતંગબાજી જેવી નિયતિનો પવન મળ્યો, એ પતંગ ઉડ્યા અને જેના માટે આ પવનનો પડદો પડ્યો, એ કપાઇને પડ્યા! અવિનાશ વ્યાસનું પેલું ગીત ૨૦૧૦માં પણ કેવું તાજું તાજું?
કોઇ લાલ વાદળી પીળો
કોઇ શ્વેત કેસરી નીલો
કોઇ સ્થિર, કોઇ અસ્થિર
ને કોઇ હઠીલો..
પતંગનો પરિવાર જગતમાં,
પતંગનો પરિવાર…
કોઇ ફસ્કી જાય, ને કોઇ રડે
કોઇ ચડે એવો પડે ને
કોઇ ગોથા ખાય કોઇ લડે..
પટ્ટાદાર, જાનદાર, મંગુદાર..
આંકેદાર.. ચોકડીદાર..
કાગળ જેવી કાયામાં પણ
માયાનો નહીં પાર…
કોઇ કોઇને ખેંચી કાપે,
કોઇની ઢીલ કોઇને સંતાપે
કોઇ કપાતું આપોઆપે,
કોઇ કપાતું કોઇના પાપે
કોઇ પતંગ પંડે પટકાતો
ઊદ્દી, ખેંશિયો, પાવલો,
અડધિયો, પોણિયો, આખિયો,
આ રંગીન જન્મ-મરણની દુનિયાનો
કોઇ ન પામ્યું પાર
પતંગનો પરિવાર….
અહા! કાગળ જેવી કાયામાં પણ માયાનો નહિ પાર! (ગુજરાત માટે તો પતંગનો તહેવાર પણ વેપાર!) પતંગ જેવી જ જીંદગી છે ને! ક્યાંક પંડે પટકાવાનું, ને ક્યાંક કોઇકના હાથે પટકાવાનું! પવન પૂરબહાર હોય તો રંગીન ઉડાન ભરવાની પણ અંતે તો આયુષ્યની, તબિયતની, સફળતાની, લોકપ્રિયતાની, સર્જકતાની દોરી ગમે ત્યારે કોઇને કોઇ નિમિત્તે કે પછી અચાનક અકસ્માતે પણ કપાવાની તો હોય જ છે ને! શાશ્વત ગગનચુંબી એવો કોઇ પતંગ નથી. કાં સાંજ પડે પતંગને પાછો ખેંચવો પડે છે, અને કાં તો એ અધવચ્ચે જ ઉપરથી નીચે આવી પડે છે! કારકિર્દીમાં, જીંદગીમાં ભલભલા જોરદાર પતંગો અંતે કાગળની કાયાથી વાયુ સામે બાથ ભીડીને, તલસાંકળી ખાતા ખાતા તમાશો જોઇને તાળી પાડતી પ્રજાની ચિચિયારીઓ વચ્ચે કપાતા હોય છે. કપાયા પછી લપાતા, છુપાતા હોય છે!
પતંગ કોઇ સતત ઉપર રહી શકતો નથી, ઉંચે ને ઉંચે ઉડી શકતો નથી. ક્યાંક અટકવું પડે છે, ઢળવું પડે છે. પણ મજા એ છે કે બસ ભલે ચંદ મિનિટો માટે- પણ એક વખત ઉડવા તો મળ્યું! ઉપરથી નીચે જોવા તો મળ્યું! એટલું ય કેટલા કરી શકે છે? લિવ લાઈફ કાઈટ લાઈક, થોડીક પળો માટે પણ ટેસડા કરી લો. આનંદથી આવનારી ઢીલ કે પેચની પરવા વિના ઉડી લો. ઉડવાથી ડરતા જ રહેશો, તો ય ધાબામાં પડ્યા પડ્યા ફેંકાઇ જશો. એ કરતાં હિંમતથી થોડુંક બધી મથામણ ભૂલીને યૌવનના પવનમાં ઉડશો, તો કદી ચાખી ન હોય એવી લિજ્જતનો સ્વાદ ખબર પડશે.
બાકી લોકોનું તો એવું, પતંગ ચગે તો ય શોરબકોર કરશે, અને પતંગ કપાય તો પણ! જેમને ચગાવવો છે અને મળતા નથી એમને પતંગ આપો, તો કાપ્યા કરતાં કંઇક વઘુ મળશે. અને હા, પ્લાસ્ટિકની કે ધારદાર દોરીથી ઈશ્વરે ચગાવેલા પંખીડાના પતંગોને કાપવાનો હક કોણે આપ્યો ભલા?
હેપ્પી ઉત્તરાયણ!
ઝિંગ થિંગ
છે પાંખ ભાગ્યમાં કિન્તુ ગગન નથી એથી
ખરી રહ્યા છે પીંછા ઉડ્ડયન નથી એથી
તમન્ના હોય છે, છતાં કંઇ જ થઇ નથી શકતું
પડી રહ્યા છે પતંગો, પવન નથી એથી
