આજે કવિ-સ્વરકાર અને ગુજરાતી સંગીતમાં જેઓ હંમેશા ધબકતા રહેશે એવો વ્હાલા શ્રી અવિનાશ વ્યાસને એમની પુણ્યતિથિ એ હ્રદયપૂર્વક શ્રધ્ધાંજલી..!!
અખૂટ શ્રધ્ધાના પ્રતિક સમી શબરીની વાતને કવિએ અહીં ખૂબ જ અસરકારક રીતે રજુ કરી છે.. અને આ ચોટદાર શબ્દોમાં જાદુ રેડ્યો છે પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયના સ્વર-સંગીતે..!!
સ્વર – સંગીત : પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય
.
શબરીએ બોર કદી ચાખ્યા’તા ક્યાં?
એણે જીભે રાખ્યા’તા રામને !
એક પછી એક બોર ચાખવાનું
નામ લઇ અંદરથી ચાખ્યા’તા રામને,
નરસિહ મહેતાનું આ ખૂબ જ જાણીતું કૃષ્ણગીત / વર્ષાગીત.. અને જ્યારથી રહેમાને ‘ગુરુ’ ફિલ્મના ‘બરસો રે મેઘા’ ગીતમાં આની પહેલી કડી લીધી, ત્યારથી તો કદાચ ગુજરાત બહાર પણ આ ગીત ઘણું જાણીતું થઇ ગયું હશે..!!
આમ પણ શ્રાવણ મહિનાના દિવસો.. અને જન્માષ્ટમી પણ હજુ હમણા જ ગઇ એટલે વાતાવરણ વાદળછાયું અને કૃષ્ણભર્યું હોવાનું જ. એટલે આ મઝાનું ગીત એવા જ મઝાના ‘પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય અને હંસા દવે’ ના કંઠમાં સાંભળવાનું ગમશે ને?
અનિલ જોશીનું આ અમર ‘કન્યા વિદાય’ કાવ્ય. ગીતના શબ્દે-શબ્દે તો વ્હાલ અને કન્યા-વિદાયનું દર્દ નીતરે જ છે, અને પછી એ શબ્દોને પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયનું સ્વરાંકન અને સ્વર મળે ત્યારે? દીકરીને પરણાવી હોય કે પરણાવવાની હોય એવા દરેક પિતાને દીકરીઓ… , અને એવી દરેક દીકરીઓને પિતાને જઇ વળગી જવાની ઇચ્છા થઇ આવે…
ગુજરાતના વ્હાલા અને વિખ્યાત સ્વરકાર એવા શ્રી પુરૂષોત્તમ ઉપાધ્યાયને થોડા વધુ નજીકથી ઓળખવાનો પ્રયાસ – અમર ભટ્ટ અને એમની દીકરીઓના શબ્દોમાં….
‘ગુજરાતના proud possession…. શ્રી પુરૂષોત્તમ ઉપાધ્યાય’ – સ્વરકાર અમર ભટ્ટ
ગુજરાતના proud possession એવા શ્રી પુરૂષોત્તમ ઉપાધ્યાય વિષે થોડીક વાત કરતાં અત્યંત આનંદ થાય છે. હું ખૂબ નાનો હતો ત્યારથી પુરૂષોત્તમભાઇને સાંભળતો આવ્યો છું ને માણતો આવ્યો છું. ઘણીવાર એવો વિચાર આવે છે કે એવું તે શું છે આ માણસનાં સંગીતમાં કે તે આટલી બધી અસર કરે છે? મને લાગે છે કે સૌથી વધુ સ્પર્શતી બાબત એ એમના અવાજની, એમની રજઆતની અને એમના સંગીતની તાજગી છે. એક જ ગીત એમની પાસે અનેકવાર સાંભળો છતાં એ even fresh લાગે. ગુજરાતી સુગમસંગીત પુરૂષોત્તમભાઇને પામીને ધન્ય બની ગયું છે. કોઇપણ યુવાન કલાકાર માટે પુરૂષોત્તમભાઇ એક આદર્શ છે. હું ઘણીવાર કહેતો હોઉં છે કે પુરૂષોત્તમભાઇ એ ગુજરાતી સુગમસંગીતનો શ્વાસ છે. મને એમની સાથે રહેવાનું ને એમની પાસે શીખવાનું મળ્યું તે મારા જીવનનો એક અગત્યનો વળાંક છે તેમ હું માનું છે. જેટલી ગઝલો સ્વરબધ્ધ કરી છે તે બધી જ પુરૂષોત્તમભાઇનાં માર્ગદર્શન પછી અને એમની અસર નીચે સ્વરબધ્ધ થઇ છે તે વાતનો નિખાલસ સ્વીકાર કરું છું.
.
એમના કાર્યક્રમો, બેઠકો એ બધું જ આજે આંખ સમક્ષ પસાર થઇ જાય છે. એ મહેફિલો સવાર સુધી ચાલતી એમ થાય છે કે આ મહેફિલ પૂરી જ ન થાય. મારો એક પણ દિવસ એવો નથી ગયો કે જ્યારે મેં પુરૂષોત્તમભાઇને દિવસમાં એકવાર યાદ ન કર્યા હોય. એક શિક્ષક તરીકે પુરૂષોત્તમભાઇ ખૂબ વિશાળ હ્રદયનાં છે અને પોતાની પાસે રહેલું બધું જ આપણને આપવા તત્પર છે. આવા નિખાલસ, વિશાળ હ્રદયનાં ગુરુ મેં જોયા નથી. ઘણીવાર સપનામાં મને એમના કાર્યક્રમો આવે છે. Mozartની biographyમાં સંગીત-music ની સરસ વ્યાખ્યા છે.
‘It is the space between the notes that makes music’.
આ વાત પુરૂષોત્તમભાઇનાં સંગીતમાં દેખાય છે. કવિવર ટાગોરની કવિતામાં એક ભાવકનો પ્રશ્નો છે તે મારાં પણ પ્રશ્નો પુરૂષોત્તમભાઇ માટે છે :-
‘હે ગુણીજન તમે કેવી રીતે ગાઓ છો? હું તો અવાક થઇને સાંભળી રહું છું તમને, એમ થાય છે કે હું એવા સૂરે ગાઉં પણ મારા કંઠમાં સૂર શોધ્યોય જડતો નથી. કાંઇ કહેવા માંગું છું પણ શબ્દો અટકી જાય એ. હાર માનતા મારો પ્રાણ રડે છે. મારી ચોરેતરફ સૂરની જાળ ગૂંથીને મને તમે કેવા ફંદામાં ફસાવ્યો છે?’
.
મારો પુરૂષોત્તમભાઇ સાથે ઘનિષ્ઠ પરિચય થયો તેના કારણમાં આપણા ખબ સુંદર સ્વરકાર દક્ષેશ ધ્રુ છે અને એટલે હું દક્ષેશભાઇનો પણ ખૂબ આભારી છું કે મને પુરૂષોત્તમભાઇનો પરિચય કરાવ્યો.
આવા સંપૂર્ણ કલાકાર ગુજરાત પાસે છે એ ગુજરાતનું સદનસીબ છે. ગુજરાત બહારના કલાકારોને હું જ્યારે પુરૂષોત્તમભાઇને અનોખો આદર અને અનેરું સન્માન આપતા જોઉં છું ત્યારે મારી છાતી ગજગજ ફૂલે છે અને એક જુદું જ રોમહર્ષણ થાય છે જે હું શબ્દોમાં વર્ષવી શકતો નથી. પુરૂષોત્તમભાઇ વિશે આ થોડીક વાત કરવાની તક આપવા બદલ આપનો આભાર માનું છું.
– અમર ભટ્ટ
——————————–
(‘થેંક યૂ પપ્પા’ માં પ્રકાશિત) ‘પપ્પા એટલે હાર્મોનિયમની સફેદ અને કાળી પટ્ટીઓનો સંપ – વિરાજ અને બીજલ ઉપાધ્યાય
અમે પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયની દીકરીઓ છીએ. હું બીજલ, ઘરમાં સૌથી નાની અને વિરાજ મારાથી મોટી બહેન. હું નાની છું છતાં લગ્નની બાબતમાં પહેલ મેં કરી! પછી વિરાજ મારા રસ્તે ચાલી. અમને ઉછેર્યા ચેલણા ઉપાધ્યાયે અને છાવર્યા પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયે. ગયા ભવની અમારી સાધના એવી છલોછલ હશે કે આ ભવે અમને પુરુષોત્તમ જેવા પિતા અને ચેલણા જેવી મમ્મી મળી.
.
પપ્પાથી સંગીત જેટલું નજીક એટલાં જ નજીક અમે. પપ્પાનું ઘર એટલે સંગીતનું નગર. વોશ-બેસિનના ખળખળ વહેતા નળમાંથી પણ તમે ‘સા’ ઘૂંટી શકો એવો સૂરીલો માહોલ..! પપ્પા આઠ વર્ષના હતા ત્યારથી મુંબઇમાં છે. કલાકાર તરીકેનો એમનો સંઘર્ષ અમારી આંખો સામેથી પસાર થયો છે. એ દિવસોના પપ્પા અને અત્યારના પપ્પામાં દુનિયાદારીની દ્રષ્ટિએ ઘણો ફેર છે. પણ, અમારા માટે તેઓ ક્યારેક નથી બદલાયા.
એમની કારકિર્દીનો સૂરજ ઊગવાને સંઘર્ષ કરતો હતો ત્યારથી લઇને આજ સુધી એમણે અમને કે મમ્મીને અછતના અંધકારમાં જીવતાં નથી શિખવાડ્યું. જીવન સાથે સમાધાન કરે પણ માંડવાલ કરે, એ પપ્પા ન હોય!
.
દુનિયાની નિષ્ફળતાને ભૂલીને તેઓ જ્યારે અમને ઉછેરતા ત્યારે અમે પણ અંદરથી મક્કમ બની જતાં! પપ્પા એટલે જુસ્સાનો પર્યાય. (અને હા, ક્યારેક ક્યારેક ગુસ્સાનો પણ!)
ગુસ્સાની વાત નીકળી છે ત્યારે યાદ આવે છે બીજલનો જન્મદિવસ… એ દિવસે પપ્પા બીજલ ઉપર ખૂબ ગુસ્સે થયેલાં પણ, પછી ગુસ્સો ઓસર્યા એટલે પોતે જ રડવા બેસી ગયા… ત્યારે ખબર પડે કે રડવા માટે જ ગુસ્સો કર્યો હશે..!
જો કે ગુસ્સે થવાની પરંપરા હવે વિરાજે સંભાળી છે, પપ્પાને ખખડાવવાની બાબતે વિરાજ ખાસ્સી ઉદાર છે. એમને કોઇ વાતે રોકવા, ટોકવા, વધુ બોલતા અટકાવવા – આ બધા પ્રશ્નો વિરાજ ઉકેલી શકે. જો કે આ પ્રકારના કાર્યક્રમમાં મમ્મીનો ફાળો પણ હૂંફાળો..! છતાં પણ, આ બધાની વચ્ચે પપ્પા એટલે સંગીત… મહેફિલ… વહાલ અને ખુલ્લેખુલ્લું ખડખડાટ હાસ્ય…!
ગુજરાતી સંગીત સાંભળનારો દરેક શ્રોતા જાણે છે કે પપ્પા એટલે સુગમ સંગીત… સંગીતના સંસ્કારો અમારી ઉપર થોપવામાં નથી આવ્યા, અમે કેળવ્યા છે. આત્મસાત કર્યા છે. ઘણા એવા કલાકારોને અમે જોયા છે કે એમનાં દીકરા-દીકરી ઉપર પોતાની કલાનો વારસો ઊતરે એ બાબતે સભાન રીતે પ્રયત્ન કરતાં હોય…! વળી, ઘણાને એમ હોય છે કે પુરુષોત્તમભાઇની દીકરીઓને તો સંગીત આવડવું જ જોઇએ ને! પપ્પાએ ‘મસ્તી પડે તો જ ગાવું’ – ના આગ્રહની પરંપરા અમને સોંપી છે.
એમની પાસેથી અમે સંગીતની ઘણી બારીકાઇ શીખ્યાં છીએ. હારમોનિયની સફેદ અને કાળી પટ્ટીઓનો સંપ શીખ્યાં છીએ. પપ્પા બેસ્ટ પરફોર્મર છે. ઉત્તમ ગાયક, ઉત્તમ સ્વરાંકન, ઉત્તમ કવિતા – આમ, બધું જ ઉત્તમ ભેગું થાય ત્યારે ‘શ્રેષ્ઠ’ – પરફોર્મરનો જન્મ થયો હોય છે. એમનાં ગીતો અમે હજ્જારો વાર હજ્જારોની સંખ્યામાં એમના જ કંઠે સાંભળ્યા છે છતાંયે અમને ‘કાન છુટ્ટો’ કરવાનું મન ક્યારેક નથી થયું. પપ્પાનું સંગીત અમને વધુ ગુજરાતી બનાવે છે.
.
પપ્પા બીજાના કાર્યક્રમોને પણ સાંભળે… સારુ લાગે તો દાદનો વરસાદ વરસાવી દે. વળી, પપ્પા નવી ટેલેન્ટને ઉછેરવામાં વધુ પડતાં ઉત્સાહી… આ બાબતે બહુ ઓછા કલાકાર એવા હશે જે ‘નવા’ ને સ્વીકારવામાં એમનાં જેટલો ઉસ્તાહ બતાવી શક્યા હોય.
ક્યારેક પપ્પાની ખૂબ ચિંતા થાય છે, એમના ‘પોઝિટિવ એટિટ્યૂડ’ – ને કારણે. તેઓ તબિયતની ચિંતા કર્યા વગર પ્રવાસો અને કાર્યક્રમો કર્યા જ કરે છે. ઉપરના સૂર ભરે છે ત્યારે ભૂલી જાય છે કે એમણે બાયપાસ કરાવી છે. (જો કે ગાતી વખતે બધું જ ભૂલી જાય એનું જ નામ કલાકાર ને!) આ બધું એટલે કહ્યું છે કારણ કે ‘પિતાની ચિંતા’ એ દીકરીઓનો વિશેષાધિકાર છે.
.
એમની બધી જ મર્યાદા વચ્ચે એમની વિશેષતાને દુનિયા સલામ કરે છે અને અમે એમની વિશેષતાઓને પ્રણામ કરીએ છીએ. એમણે ક્યારેય સ્ટેજ પરથી અમારી પાસે એમનાં જ સ્વરાંકનો ગવડાવવાનો આગ્રહ નથી રાખ્યો. એમણે અમારી પાસે બીજા સ્વરકારોનાં સ્વરાંકનો જ ગવડાવ્યાં છે. પણ, એ વાત ખરી કે અમે ગાતાં હોઇએ છીએ ત્યારે એમના ચહેરાનો હાવભાવ જોઇને અમને જે ખુશી થાય છે એવી ખુશી બીજે ક્યાંય નથી મળતી..!
.
આજે તો પપ્પા ઉંમરના એવા પડાવ પર છે જ્યાં સંઘર્ષનો ભૂતકાળ હવે હર્ષનો વર્તમાનકાળ બની ગયો છે. એ વિદેશ ગયા હોય છે ત્યારે પણ હમણાં ચાલીને અમારા ઘરે આવશે અને અમારા દીકરાઓ જોડે ક્રિકેટ રમશે – એવો આભાસ થાય છે.
યાદ છે ત્યાં સુધી બીજલના લગ્ન વખતે પપ્પા ખૂબ રડેલા. જેનાથી એમની તબિયતને અસર થઇ હતી. એટલે વિરાજના લગ્ન વખતે અમે નક્કી કરેલા પ્લાન મુજબ એમને સૌથી છેલ્લે મળીને વિરાજે સીધા નીકળી જ જવાનું રાખ્યું. વળી, અમે બધાએ એમને બીજા કામમાં રોકી રાખ્યા. આવું એટલા માટે કર્યું હતું કે એમની તબિયતને અસર ન થાય. ‘સોરી પપ્પા, પણ રડતા પપ્પાને જોવાનું કઇ દીકરીઓને ગમે?’
.
આમ તો ધારેલું કે પપ્પાને પત્ર સ્વરૂપે વાત કરતાં હોઇએ એ રીતે લખવું, પણ પછી વિચાર આવ્યો કે પપ્પાને પત્ર લખવો પડે એટલે દૂર રાખવાનું કોઇ કારણ? પપ્પા વિશે લખવું એટલે અરીસા સામે ઊભા રહીને આપણે જ આપણો ફોટો પાડવો; જેમાં ફ્લૅશના અજવાળા સિવાય કંઇ જ દેખાતું નથી હોતું !
આજે મનોજ પર્વમાં માણીયે એક એવી ગઝલ, કે જે ફક્ત મનોજ ખંડેરિયાની જ નહીં, પણ ગુજરાતી સાહિત્ય જગતની અમર રચનાઓમાં એક ગણાય છે..!! જાન્યુઆરીમાં આ ગઝલ ટહુકો પર પ્રથમવાર મુકેલી, ત્યારે વિવેકભાઇએ પ્રશ્ન ઉઠાવેલો કે સ્વરાંકનમાં વચ્ચે વચ્ચે બીજા કોઇ કવિના થોડા શેર ઉમેરવામાં આવ્યા હોય એવું લાગે છે, એ શેર મનોજભાઇએ લખ્યા હોય એવું લાગતું નથી..!
ખરેખર તો ત્યારે મને એ વચ્ચે આવતા શેર વિષે વધુ માહિતી નો’તી, પણ આજે તમારા માટે એ ગઝલના કવિનું નામ સાથે એના બધા જ શેર પણ લઇને આવી છું.
સૌપ્રથમ તો સાંભળીયે, પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયના સ્વરમાં – મનોજભાઇની આ ચિરંજીવ ગઝલ..! પ્રસ્તુત રેકોર્ડિંગ મનોજ ખંડિરિયાની વિદાય પછી એમને શ્રધ્ધાંજલીરૂપ યોજાયેલ કાર્યક્રમ ‘મનોજ પર્વ’ માંથી લેવામાં આવ્યું છે.
.
ક્ષણોને તોડવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે,
બુકાની છોડવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે.
કહો તો આ બધાં પ્રતિબિંબ હું હમણાં જ ભૂંસી દઉં,
અરીસો ફોડવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે.
કમળ-તંતુ સમા આ મૌનનેતું તોડ મા નાહક
ફરીથી જોડવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે
આ સપનું તો બરફનો સ્તંભ છે,હમણાં જ ઓગળશે
હું એને ખોડવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે
મને સદભાગ્ય કે શબ્દો મળ્યા તારે નગર જાવા,
ચરણ લઈ દોડવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે.
– મનોજ ખંડેરિયા
————————————-
અને હવે સાંભળીયે, ‘વરસોનાં વરસ લાગે’ રદ્દીફ લઇને કવિ શ્રી આદિલ મન્સૂરીએ લખેલી આ ગઝલ. આદિલભાઇએ આ ગઝલ, મનોજ ખંડેરિયાની વિદાય પછી, એમને ધ્યાનમાં રાખીને જ લખી છે..!
સ્વર : ચિનુ મોદી
.
કલમને બોળવા બેસું તો વરસોના વરસ લાગે.,
ને ખડિયા ખોળવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે.
અરે આ શબ્દની ખાણોના પથ્થરો તો ઉલેચ્યા પણ,
બધા જો તોળવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે
હતા આરંભથી સાથે, અને અંતે મળ્યા પાછા
સ્મરણ વાગોળવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે
આ લખ ચોરાશી ફેરાઓથી મુક્તિ ક્યારે મળવાની
બધું ફંગોળવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે
હવે પૂરી થશે ક્યારે આ પરકમ્મા કહો સાંઇ,
ભભૂતિ ચોળવા બેસું તો વરસોના વરસ લાગે.
કોઇ સૂતું છે કેવું સોડ તાણી મૌનના ઘરમાં,
એને ઢંઢોળવા બેસું તો વરસોના વરસ લાગે.
કોઇ સપનું બની આવે અને પળમાં સરી જાતું,
હું આંખો ચોળવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે.
હું જાણું છું કે તળિયે જઇ લપાયા છે બધા મોતી
ગઝલના જુનાગઢના ખડિયરોમાં જે ખોવાયા
જઇને ખોળવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે.
બધી ગલીઓ હવે તારી ગલી જેવી જ લાગે છે
નગર ભગોળવા બેસું તો વરસોનાં વરસ લાગે.
આ ધીમું ઝેર થઇ ચડતી બધી અંતિમ ક્ષણો ‘આદિલ’
આ વખને ઘોળવા બેસું વરસોનાં વરસ લાગે.
– આદિલ મન્સૂરી
————————————
અને હવે સાંભળીએ, આ બંને ગઝલ એક સાથે… પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય અને આશિત દેસાઇના યુગલ સ્વરમાં..! ખૂબી એ છે કે પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય મનોજભાઇની ગઝલના શેર રજૂ કરે છે, અને આશિત દેસાઇ સંભળાવે છે આદિલ મન્સૂરીની ગઝલ
સ્વર – સંગીત : પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય – આશિત દેસાઇ
.
————————————
તા.ક. : આ ટહુકોનું રૂપ ફરીથી બદલાયેલું અને થોડું અતડું લાગે છે ને? થયું એવું કે હમણા હમણા જે નવું રૂપ હતું, એ easy navigation માટે જ બદલ્યું હતું, પરંતુ કોઇક કારણે એને લીધે જ ટહુકો ઘણો ધીમો થઇ ગયો હતો..! આ નવી રૂપ પણ થોડા દિવસ અજમાવી જોઇએ..! થોડી અગવડ પડશે કદાચ તમને.. ચલાવી લેશો ને? 🙂
ગુજરાતી સુગમસંગીતના ‘Vintage Era’ નું આ ગીત.. સૌપ્રથમ પારૂલબેનની ફરમાઇશને કારણે મળ્યુ, અને લગભગ અઢી વર્ષથી ટહુકો પર ટહુકે છે..! વાચકો ઘણું બીરદાવ્યું આ ગીત, પણ જેમણે મૂળ ગીત સાંભળ્યું હશે, એમને માટે આટલા વર્ષો પછી મળેલું આ ગીત સોનું તો ખરું, પણ ૨૨ કેરેટનું, ૨૪નું કેરેટનું નહી.
અને મારા જેવા ઘણા જેમણે મૂળગીત પહેલા નો’તુ સાંભળ્યું, એમને પણ આ નવું રેકોર્ડિંગ સાંભળ્યા પછી એકાદ વાર તો ઇચ્છા થઇ જ હશે એને મૂળ ગાયકોના સ્વરમાં સાંભળવાની..!
તો આજે.. ટહુકો.કોમ proudly presents માંડવાની જૂઇ.. મૂળ ગાયકોના સ્વરમાં… (૧૯૬૨માં મુંબઇના કોઇક સંમેલનમાં થયેલી રજુઆતનું રેકોર્ડિંગ).
મૂળ ગાયકો : પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય, રાસબિહારી દેસાઈ, પિનાકીન મહેતા
.
—————————-
Posted on February 21, 2007.
આજની આ પોસ્ટ ધવલભાઇ તરફથી 🙂
કવિ : જીતુભાઇ મહેતા
આ સ્વરાંકનમાં સ્વર : પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય, આશિત દેસાઈ, પાર્થિવ ગોહિલ
.
અમથી અમથી મૂઈ ! ઓલ્યા માંડવાની જૂઈ !
કંપી કંપીને એ જીવન જીવી ગઈ
ઝંખી ઝંખીને એ તરસી રે ગઈ
ધૂપછાંવની ગોરી તોયે ધૂપથી ડરી ગઈ
એની કાયામાં સુવાસ, જોબન શમાણાનો ઝંકાર
સનમ ક્ષણની બની ગઈ અને અમથી ખરી ગઈ !
કે આવ્યો ઊડીને પવન, જૂઈનું જોયું રે કફન
ચૂમી લીધું રે ચરણ, જૂઈનું કીધું એ હરણ
એને ઝાકળમાં નવડાવી, એને ઘૂળમાં પોઢાડી
સૂરજ આગમાં સળગાવી, એની માનીતી જૂઈ !
ગુજરાતી સુગમ સંગીતના દરિયાના મોતી જેવું આ ગીત એક વાચક, પારુલની ફરમાઈશને લીધે સાંભળવામાં આવ્યું. ગીત શોધવામાં થોડી મહેનત કરી અને છેવટે આ ગીત શ્રી મેહુલભાઇ નાયક પાસેથી મળ્યું.
જૂઈના રૂપકથી એમાં એક કન્યાના અઘૂરા રહી ગયેલા અરમાનની વાત છે. જૂઈ અમથી અમથી મૂઈ એવી વાતથી શરૂ થતું ગીત જૂઈના અકાળે કરમાઈ ગયેલા જીવનની વાત કરે છે. જૂઈનુ જીવન એટલે એક લાંબી તરસ. તડકામાં ઊછરેલી છતાં એ જીવનના તડકા – દુ:ખો – થી ડરી ગઈ એવી વાત નાજુકાઈથી આવે છે. એનો હાથ પકડનાર તો છેવટ સુધી આવ્યો જ નહીં. એના સનમની રાહમાં ને રાહમાં એ એક ક્ષણમાં ખરી ગઈ. જૂઈને જેની રાહ હતી એ પવન છેવટે આવ્યો, પણ જૂઈના મૃત્યુ બાદ જ. જૂઈને રોજ રમાડતો પવન, જેની રાહમાં જૂઈ ખરી ગઈ ગઈ, એ જૂઈના મોતનો મલાજો રાખે છે. એને ઝાકળમાં નવડાવી, ધૂળમાં પોઢાવી એના અગ્નિસંસ્કાર કરે છે. પોતાની માનીતી જૂઈને એ અગ્નિદેવતાને અંકે સોંપે છે.અધૂરા રહી ગયેલા પ્રેમનું આ ગીત સ્વરના ઉતારચડાવથી વધારે અર્થસભર બન્યું છે. એક વાર સાંભળ્યા પછી આ ગીત મનમાં લાંબા સમય સુધી વિષાદની લાગણી છોડી જાય છે.
પહેલા ફક્ત શબ્દો સાથે મુકેલી આ ગઝલ આજે સ્વર-સંગીત સાથે ફરી એકવાર.. આજે ૧૭ મે, કવિ શ્રી રમેશ પારેખને એમની પુણ્યતિથિને દિવસે આપણા સૌ તરફથી શ્રધ્ધાંજલી. રમેશ પારેખની રચનાઓની વિવિધતા પર એક નજર કરશો આશ્ચર્ય થયા વિના ન રહે.. એ વ્હાલબાવરીનું ગીત લખે, ૯૯ વર્ષના રાજપૂતનું ગીત લખે, વૃક્ષસંવનનાર્થીનું ગીત પણ લખે, બાળગીતો, સોનલ કાવ્યો, મીરાં કાવ્યો, આલાખાચર કાવ્યો, છોકરા+છોકરીના ગીતો, ગઝલો..
વધારે વાતો નથી કરવી, પણ એટલું ચોક્કસ કહીશ કે એમનો સમગ્ર કાવ્ય/ગઝલ સંગ્રહ ‘છ અક્ષરનું નામ’ મળે તો ચોક્કસ વાંચજો, પાને પાને સાહિત્યનો સાગર છલકશે…
(આ પથ્થરો વચ્ચે… Half Dome, Yosemite N. Park, Aug 08)
