Gratitude List

Thank you for insulting me.
You helped me see how much I was worth.
Thank you for overlooking my humanity.
In that moment I gained power.
To be forgotten by the wider world
and the righteous religious
and the weaponized soldiers
is not the worst thing.
It gives you time to discover yourself.

*

Lemons.
Mint.
Almonds roasted and salted.
Almonds raw.
Pistachios roasted and salted.
Cheese.

– Naomi Shihab Nye

કૃતજ્ઞતા યાદી

આભાર તમારો મારું અપમાન કરવા બદલ.
આપે મને મારી યોગ્યતા જોવામાં મદદ કરી છે.
મારી માનવતાને નજરઅંદાજ કરવા બદલ આભાર.
એ ક્ષણમાં જ મને તાકાત સાંપડી છે.
વ્યાપક વિશ્વ અને સદાચારી ધાર્મિકો
અને હથિયારબંધ સૈનિકો વડે વિસારે પાડી દેવાવું
કંઈ સૌથી ખરાબ બાબત નથી.
એ તમને આત્મખોજ કરવા માટે સમય આપે છે.

*

લીંબુ.
ફૂદીનો.
શેકેલી અને નમકીન બદામ.
કાચી બદામ.
શેકેલા અને નમકીન પિસ્તા.
ચીઝ.

– નેઓમી શિહાબ નાય
(અનુ. વિવેક મનહર ટેલર)

સામાન્યમાંથી અસામાન્ય, સાધારણમાંથી અસાધારણ

આપણી ભાષાના એક લાડીલા યુવાકવિ તાજેતરમાં જ યુરોપની મુસાફરીએ ગયા હતા ત્યારે વિન્ડસરના બસ સ્ટેન્ડ પર એમને એક વૃદ્ધ દંપતી સાથે ભેટો થયો હતો. કવિને નિતનવા સ્થળે અજાણ્યાં માણસો સાથે ગુફ્તેગૂ માંડવાની, અને એ રીતે જે તે સ્થળની સંસ્કૃતિનો તાગ મેળવવાની અને ભાતીગળ માનવમનનો અભ્યાસ કરવાની (કુ)ટેવ તે એ એમની સાથે વાતોએ વળગ્યા. કવિએ આજે આબોહવા બહુ સરસ છે એમ કહ્યું ત્યારે વૃદ્ધાએ કહ્યું, ‘યસ, ટુડે’ઝ વેધર ઇઝ માઇલ્ડ.’ વૃદ્ધે ટાપસી પૂરાવતા કહ્યું કે ‘વી હેવ થ્રી વૉર્મ ડૈડેઇઝ અને થ્રી ઓર્ડિનરી ડેઇઝ ઇન કમિંગ વીક.’ અહીં સુધી તો વાતચીત સામાન્ય હતી. યુરોપ-યુકેમાં હવામાન આપણે ત્યાં હોય છે એટલું સુનિશ્ચિત નથી હોતું, એટલે ઉઘાડવાળા કે હૂંફાળા દિવસોને એ લોકો બંને હાથ ફેલાવીને વધાવી લેતા હોય છે. વૃદ્ધાએ એના પતિને જે જવાબ આપ્યો એમાં કવિને જીવનની અમૂલખ ફિલસૂફી વણી લેવાઈ હોવાનું પ્રતીત થયું. વૃદ્ધાએ કહ્યું: ‘વી હેવ ટુ ટેક વૉટ વી ગેટ.’ આ સ્વીકારમાં કવિને જીવનનો સાર સંભળાયો.

સાચી વાત છે. જે મળે એના સ્વીકારમાં જ જીવનસાર છે. આજની કવિતામાં બહુ સરળ બાનીમાં આ જ વાત કરવામાં આવી છે.

નેઓમી શિહાબ નાય. આરબ-અમેરિકન કવયિત્રી. ૧૨ માર્ચ, ૧૯૫૨ના રોજ જન્મ. પિતા પેલેસ્ટિનિયન નિર્વાસિત અને માતા જર્મન-સ્વીસ માબાપનું અમેરિકન સંતાન. ભાતીગળ સંસ્કૃતિની ભેળસેળની નીપજ હોવું એમના માટે આશિષ બન્યું. એમના સર્જન પર આ સાંસ્કૃતિક તફાવતો અને અનુભૂતિઓનો પ્રભાવ સ્પષ્ટ વર્તાય છે. એમના કહેવા મુજબ એમની કવિતાઓનો પ્રાથમિક સ્રોત સ્થાનીય જીવન અને સડકો પર ભટકાઈ જતાં યાદૃચ્છિક પાત્રો છે. સાધારણમાંથી અસાધારણની ખોજ તથા સામાન્ય અવલોકનોને ગહન ચિંતનમાં પ્લોટવાની એમની આવડતના કારણે એમની કવિતાઓ અલગ તરી આવે છે. એમનું કાર્યક્ષેત્ર આંતરરાષ્ટ્રીય ફલક પર વિસ્તર્યું છે, પણ એમનું ધ્યાનબિંદુ આંતરિક છે. છ જ વર્ષની વયે કાવ્યલેખન આરંભનાર નેઓમી અસંખ્ય પુરસ્કારો અને સન્માનોનાં હકદાર બન્યાં છે. અત્યારે અમેરિકાના મિસોરી રાજ્યમાં રહે છે.

ગુજરાતી ભાષાની જેમ જ વિદેશી ભાષાઓમાં પણ કવિઓ છંદના બંધનો ફગાવીને ઉન્મુક્ત સ્વૈરવિહાર કરવામાં વિશેષ રસ ધરાવતા જણાય છે. ‘કૃતજ્ઞતા યાદી’ કાવ્ય પણ સ્વરૂપની દૃષ્ટિએ મુક્ત કે અછાંદસ કાવ્ય છે. પંદર પંક્તિની નાનકડી કવિતાને કવિએ નવ અને છ પંક્તિઓના બે વિભાગમાં ફૂદડીની મદદથી દ્વિભાજિત કરી દીધી છે. પ્રથમ ભાગ તો કાવ્યોચિત સરળ અને સહજ બાનીમાં આલેખાયો છે. પરંતુ વાક્યના સ્થાને એક કે એકાધિક શબ્દોથી બનેલ બીજો ભાગ રચનારીતિની દૃષ્ટિએ એ ધ્યાનાર્હ રીતે અલગ તરી આવે છે.

મનુષ્યના મગજની ક્ષમતા અસીમ છે પણ સાથોસાથ એની મર્યાદા પણ અસીમ જ છે. અનુભવો અને અનુભૂતિઓનો સંચય કરવું મનુષ્યને પસંદ છે. જીવનભર માનવી બીજું કંઈ કરે કે ન કરે, પણ સ્મરણો અવશ્ય ભેગાં કરતો રહે છે. નવરાશના સમયે અવારનવાર વિગત સમયના કમરામાં પ્રવેશીને વીતી ગયેલ જીવન સાથે મુખામુખ થતા રહેવું મનુષ્યને ગમે છે. પણ સર્જનહારે સ્મરણ સંચયશક્તિની હારોહાર વિસ્મૃતિનું વરદાન પણ આપણને આપ્યું છે. જે રીતે ઘણી બધી વાતો આપણને યાદ રહી જાય છે, એ જ રીતે ઘણી બધી વાતો આપણે જાણ્યે-અજાણ્યે વિસારે પાડી દેતાં હોઈએ છીએ. બધું જ કાયમ માટે યાદ રહી જાય અને કશું જ ભૂલી ન શકાય તો કદાચ જીવવાનું દુભર બની જાય. ખરી સમસ્યા ત્યારે સર્જાય છે, જ્યારે નકામી વાત યાદ રહી જાય અને કામની વાત ભૂલી જવાય. વિસ્મૃતિનું વરદાન અભિશાપ ન બની જાય એ માટેનો હાથવગો રસ્તો છે યાદી બનાવવી તે. યાદી બનાવવી એ આપણા ભૂલક્કડપણા સામે લડવા માટેનો અક્સીર ઈલાજ છે. પરિણામે આપણે જોઈતી વસ્તુઓ, જરૂરી કામકાજ કે યોજનાની યાદી બનાવતા થઈ ગયા. યાદી બનાવી હોય તો વાત નજર સમક્ષ રહે.

કવયિત્રીએ પણ અત્રે આવી જ એક યાદી ઘડી છે. કવિતાના પહેલો ભાગ તો વાક્યોથી બન્યો છે, પણ બીજા ભાગમાં વિશુદ્ધ યાદી છે. પણ આ યાદી એક કવિની, એક સર્જકની યાદી છે, કોઈ સામાન્યજનની નથી, એટલે એ સામાન્યજનથી નોખા ચોતરે ન બેસે તો જ નવાઈ. અને આ અલગાવની આલબેલ તો શીર્ષકમાં જ સ્થાપિત થઈ જાય છે. યાદીમાં લીંબુ, ફૂદીના બદામ જેવી ખાદ્યસામગ્રીઓ જ ખડકાઈ હોવા છતાં એ કોઈપણ ગૃહિણીની યાદી કરતાં જુદી છે, કારણ કે એ કૃતજ્ઞતાની યાદી છે. કવિએ પોતે જે જે વ્યક્તિઓ કે વસ્તુઓ તરફ કૃતજ્ઞતા અનુભવે છે એની એક યાદી તૈયાર કરી છે, અને આ શુષ્ક યાદી કઈ રીતે કાવ્યત્વને વરે છે એ જ આપણે જોવાનું છે.

કૃતજ્ઞતાની આ યાદીની શરૂઆત પણ ‘આભાર’થી જ થાય છે. શીર્ષકમાં પ્રયોજાયેલ અંગ્રેજી ‘ગ્રેટિટ્યુડ’ શબ્દ મૂળે લેટિન શબ્દ ‘ગ્રેટસ’ પરથી ક્રમશઃ ઉતરી આવ્યો છે, જેનો અર્થ પણ ‘આભારી’ જ થાય છે. પ્રથમ પંક્તિ સાવ ટૂંકા વાક્યની બની હોવાથી વાંચવી કે સાંભળવી શરૂ કરીએ ત્યાં તો પૂર્ણવિરામ સુધી પહોંચી જવાય. કવિ કહે છે કે ‘આભાર તમારો મારું અપમાન કરવા બદલ.’

લો! આ વળી શું! અપમાન કરવા બદલ આભાર? પહેલી પંક્તિ જ આપણને વશીભૂત કરી દે છે. પ્રથમ પંક્તિ જ એવી ચોટુકડી છે કે હવે આખી કવિતા વાંચ્યા વિના છૂટકો જ નથી. સામી વ્યક્તિ જે કોઈ પણ હોય, એણે કથકનું અપમાન કર્યું છે અને બદલામાં કથક મનુષ્યસહજ કૃતઘ્નતા દાખવવાના બદલે કૃતજ્ઞતા દાખવે છે. આ અપ્રત્યાશિત દૃષ્ટિકોણના પરિણામે કાવ્યારંભે જ એક રહસ્ય સર્જાય છે. પણ અન્ય કાવ્યોથી વિપરીત કવિ રહસ્યની આ દાબડીને કાવ્યાંત સુધી છૂપાવી કે બળજબરીપૂર્વક બંધ રાખવાની ચેષ્ટા કરવાના બદલે બીજી જ પંક્તિમાં ખોલી પણ દે છે. જે રીતે પ્રથમ વાક્ય શરૂ થતાવેંત અંત સુધી સડેડાટ પહોંચી જાય છે, કંઈક એવી જ રીતે આ રહસ્ય પણ રસાય એ પહેલાં જ એનો સ્ફુટ થઈ જાય છે. આભાર. શા માટે? તો કે, આપે મને મારી યોગ્યતા જોવામાં મદદ કરી છે.

કવિતા શરૂ થઈ અને તરત જ જાણે કે પૂરી પણ થઈ ગઈ. હવે? હવે આગળ કંઈ બચે ખરું? સામાન્યતઃ તો કવિતા કહે એથી વધુ મૌન રહે. બતાવે એથી વધારે ગોપવે. પણ આ રચનામાં કવિએ ઉલટક્રમ અખ્તિયાર કરી મૌનના સાદૃશ્યે મુખરતા પસંદ કરી છે. રહસ્યસર્જન અને રહસ્યોધાટનની આ ગતિ જો કે કવિતાને વધુ રોચક બનાવે છે, પરિણામે સપાટાભેર ઉદ્ઘૃત થયેલ કાવ્યરસ સૂકાઈ જવાના બદલે સંકોરાઈને વધુ ઘટ્ટ બન્યો જણાય છે. જે માણસે કાવ્યનાયકનું અપમાન કર્યું છે એણે હકીકતે તો એના પર ઉપકાર જ કર્યો છે. આ અપમાનની મિષે જ નાયક પોતાની યોગ્યતાનું ખરું પારખું કરી શક્યો છે. આ અપમાન ન થયું હોત તો કદાચ નાયકને સ્વયં સામે જોવાની તક જ ન સાંપડી હોત યા ઇચ્છા જ ન થઈ હોત. આપણામાંથી મોટાભાગનાની આ જ કહાની છે. અરીસો આપણા માટે વસ્તુતઃ બાહ્યાડંબર પુષ્ટિકરણનું માધ્યમ છે. જ્યારે અને જેટલીવાર આપણે આયનામાં જોઈએ છીએ, આપણી નજર છબી સુધી જ સીમિત રહે છે. અરીસામાં જે નજર આવે છે, એને આપણે ખરેખર જોતાં જ નથી. પણ અપમાનનો તમાચો આપણી સ્નોરકેલર દૃષ્ટિને સ્કુબા ડાઇવર બનાવી દે છે. પરિણામે આપણે સપાટી ભેદીને ભીતરના ભેદ તાગી શકીએ છીએ. તો આના માટે તો અપમાન કરનારનો આભાર જ માનવાનો રહે ને!

બાઇબલ યાદ આવે. કોઈ તમારા ગાલ પર એક તમાચો મારે, તો એને બીજો ગાલ ધરજો. કોઈ તમારો કોટ લઈ જાય, તો એને શર્ટ પણ આપજો. ગાંધીજીએ આ ઉપદેશને જીવનસંદેશ બનાવ્યો હતો. આપણા માટે આમ કરવું બહુ મુશ્કેલ છે, પણ પ્રસ્તુત રચનામાં કવયિત્રી પણ બાઇબલના આ સર્મનને અનુસરતા દેખાય છે. જે લોકોએ કથકની માનવતાને નજરઅંદાજ કરી છે એ લોકોના કારણે જ કથકને શક્તિ સાંપડી છે. કોઈએ પાડ્યા જ ન હોય, તો ઊભા થતા કેમ શીખાય? અવહેલનાથી મોટું કોઈ હથિયાર નથી. ગાંધીજીએ કદાચ આજન્મ દક્ષિણ આફ્રિકામાં રહી વકાલત જ કરી હોત, જો ટ્રેનમાં એમની અવહેલના કરી માલસામાન સમેત એમને ડબ્બાની બહાર ફેંકી દેવાયા ન હોત. અવહેલનાની એ ક્ષણે એક માનવમાં મહામાનવનો જન્મ થયો હતો. મેઘલી અંધારી રાતે રમણે ચડેલી નદી ઓળંગીને પ્રિયાને મળવા ગયેલ તુલસીદાસનું એમની પત્નીએ અપમાન ન કર્યું હોત તો આપણને કદી સંતકવિ તુલસીદાસ સાંપડ્યા ન હોત. આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇનને પણ એમના શિક્ષકે કહ્યું હતું કે એ જીવનમાં કશું જ કરી શકશે નહીં. એમને શાળામાંથી કાઢી પણ મૂકવામાં આવ્યા હતા. તમારી પાસે કલ્પનાશક્તિની ઉણપ છે અને નવા વિચારો નથી એમ કહીને વૉલ્ટ ડિઝનીને અખબારની નોકરીમાંથી પાણીચું અપાયું હતું. તમારો અવાજ બરાબર નથી અને રેડિયો ઉદઘોષક બનવાને તમે લાયક નથી એમ કહી જે વ્યક્તિને બહાર જવાનો દરવાજો દેખાડાયો હતો, એ વ્યક્તિને આજે આપણે અમિતાભ બચ્ચન તરીકે ઓળખીએ છીએ. થોમસ આલ્વા એડિસન, માઇકલ જોર્ડન અને ઓપ્રાહ વિનફ્રે જેવા આવા તો સેંકડો દાખલા આપણી પાસે ઉપલબ્ધ છે.

આ જ વાત અલગ સંદર્ભો સાથે ત્રેવડાવીને કવિ પોતાને જે કહેવું છે એને યથોચિત રીતે અધોરેખિત પણ કરે છે. અલગ-અલગ રીતે કરાતી પુનરોક્તિ ઘણીવાર કાવ્યપ્રાણ બની રહેતી હોય છે. અહીં પણ આ ત્રિરુક્તિ કવિતાના સારને દૃઢીભૂત કરવામાં નિઃશંકપણે મદદગાર નીવડી છે. બાકીની દુનિયા, ધર્મના ઝંડા લઈને ફરતા સદાચારીઓ કે સજ્જ સૈનિકો વગેરે પણ તમારા અસ્તિત્ત્વની નોંધ ન લે અને તમને ભૂલી જાય તો એય વિશ્વની સૌથી ખરાબ બાબત તો નથી જ, કારણ કે કોઈ તમારી નોંધ ન લેતું હોય, કોઈનું રડાર તમારા પર મંડાયેલું ન હોય એ સમયે તમે મોકળા મને સ્વયંની શોધ કરી શકો છો. અંગ્રેજીમાં આને ‘અ બ્લેસિંગ ઇન ડિસ્ગાઇઝ’ (છૂપા આશીર્વાદ) કહે છે. ટૂંકમાં કોઈનાય મંતવ્યોની પરવાહ કર્યા વિના જીવવું અને સ્વયંને કેવળ સ્વયંના જ ત્રાજવે તોળવાની વાત અહીં કરવામાં આવી છે. કોઈનીય કોઈ પણ વાતનું માઠું ન લગાડતાં તમારા તરફ ફેંકવામાં આવેલ દરેક પથ્થરને સ્ટેપિંગ સ્ટોન (ઉન્નતિ માટેનું સોપાન) બનાવતા આપણે સહુએ શીખવાનું છે.

ગયાં એને નમન છે, ને જે આવ્યાં એને પણ વંદન; દીધાં હો ફૂલ કે પથ્થર – એ સઘળાંને નમું છું હું;
બધા માટે હૃદયમાં એકસરખી લાગણી રાખી બધા ગજગ્રાહ છોડીને હવે આગળ વધું તો બસ!

અહીં સુધીની રચના સાહજિક અને સ્વભાવિક લાગે છે પણ કવિતાનો બીજો ભાગ આશ્ચર્યકારક છે. કવિએ કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરવા માટે જે યાદી રજૂ કરી છે એ ચોંકાવી દે એવી છે- લીંબુ, ફૂદીનો, બદામ, પિસ્તા અને ચીઝ. આવી કેવી યાદી? આવી કેવી વાક્યરચના? આવી કેવી કવિતા? કવિતાના આ બીજા ભાગમાં ઘણાને અ-કવિતા નજર આવે એ બનવાજોગ છે. ઘણાને એમાં કશું વિશિષ્ટ ન દેખાય તથા સહજતા ઓછી અને કૃતકતા વધુ અનુભવાય એ શક્ય છે. પણ છ મહિના પહેલાં આ કવિતા વાંચીને એનો અનુવાદ કરી એને કોરાણે મૂકી દીધા બાદ દર થોડા દિવસોએ એણે મને ફરી પોતાની પાસે બોલાવ્યો છે. આખરે છ-છ મહિનાના પ્રતિકાર બાદ આ રચનાએ મારી પાસે હથિયાર હેઠાં મૂકાવ્યાં અને એનું વિવરણ કરવા માટે મને મજબૂર કરી દીધો. મને આમાં આ રચનાની તાકાત અનુભવાઈ. વિચિત્ર કે અસંબદ્ધ લાગવા છતાં એનો ત્યાગ કે અસ્વીકાર કરી ન શકાયો એ કારણે આ રચના મને ગમી ગઈ છે.

પ્રથમ ભાગમાં બાઇબલ જેવી ઉચ્ચસ્તરીય વાત કર્યા બાદ બીજા ભાગમાં અચાનક સામાન્ય ઘરરખ્ખુ સ્ત્રીની કક્ષાએ કવિતા ઉતરી આવે એમાં જે અભૂતપૂર્વ અને તીવ્ર વિરોધાભાસ છે, એ જ આ કવિતાને વધુ રોચક અને મનનીય બનાવે છે. ઉચ્ચતમ શિખામણને સાવ ક્ષુલ્લક યાદીની અડખેપડખે ગોઠવી દઈને નેઓમીએ વાતને કેવી ધારદાર બનાવી છે! ખાદ્યપદાર્થોની આ ભૌતિક યાદીને પ્રતીક ગણીને એનું અર્થઘટન કરી શકાય પણ એવું કરવાની આવશ્યકતા જણાતી નથી. બદામ શેનું પ્રતીક છે અને પિસ્તા શેનું એ પિષ્ટપેષણ કવિતાને વિશેષ ઉપકારક થાય એમ નથી. મૂળ વાત એ છે કે જેનું જીવન તુચ્છતમ ચીજવસ્તુઓ સાથે સંકળાઈ રહેલ છે, એવી સાવ સામાન્ય સ્ત્રી પણ અપમાન કે અવહેલનાના ઉદ્દીપકથી જીવનની મહાનતમ રાસાયણિક પ્રક્રિયા સિદ્ધ કરી શકે છે. પ્રતિકૂળતાની પરિવર્તનકારી શક્તિ અને એ વડે આત્માન્વેષણની યાત્રા આભારસૂચિના કારણે બખૂબી ઉપસી શકી છે. બીજા ભાગનું અપદ્ય પ્રથમ ભાગના કાવ્યત્વને વધુ તીવ્ર બનાવે છે.

ઝેન વિચારધારાનું પણ આ તબક્કે સ્મરણ થઈ શકે. ઝેન દર્શનમાં રોજમરોજના સાંસારિક કાર્યોને ધ્યાન અને ચેતના વિકસિત કરવા માટે આવશ્યક માનવામાં આવે છે. સાફસફાઈ, રસોઈ, કપડાં ધોવાં વગેરે ઘરેલૂ કામકાજ ધ્યાનાભ્યાસનું માધ્યમ છે. આવાં કામ વર્તમાન ક્ષણ પરત્વે જાગરુકતા વિકસિત કરવામાં તથા વિકર્ષણોથી સ્વયંને બચાવવામાં સહાયભૂત થાય છે. સાંસારિક ગતિવિધિઓ સહેતુક, સાયાસ અને એકાગ્રતા સાથે કરવામાં આવે તો એ એક પ્રકારની પૂજા બની રહે છે. આવાં રોજિંદા કાર્યો પવિત્ર અને અપવિત્ર વચ્ચેનું અંતર દૂર કરવામાં અને સાધારણને અસાધારણ બનાવવામાં ઉત્પ્રેરક બની રહે છે. અન્ય ધર્મોથી વિપરીત ઝેન ફિલસૂફી દુનિયાથી ભાગીને નહીં, પણ નિત્યજીવનમાં લીન થઈને જ્ઞાનપ્રાપ્તિનો બોધ આપે છે. નેઓમીની આભારસૂચિમાંથી પણ આવા જ સૂચિતાર્થો પ્રાપ્ત થાય છે.

The Door

Go and open the door.
Maybe outside there’s
a tree, or a wood,
a garden,
or a magic city.

Go and open the door.
Maybe a dog’s rummaging.
Maybe you’ll see a face,
or an eye,
or the picture
of a picture.

Go and open the door.
If there’s a fog
it will clear.

Go and open the door.
Even if there’s only
the darkness ticking,
even if there’s only
the hollow wind,
even if
nothing
is there,
go and open the door.

At least
there’ll be
a draught.

– Miroslav Holub

 
દરવાજો

જાઓ અને દરવાજો ઉઘાડો.
કદાચ બહાર કંઈ હોય
એક ઝાડ, અથવા એક જંગલ,
એક બગીચો
અથવા કોઈ જાદુઈ નગરી.

જાઓ અને દરવાજો ઉઘાડો.
કદાચ કોઈ કૂતરો ખાંખાખોળા કરતો હોય.
કદાચ તમને કોઈ ચહેરો દેખાય,
અથવા એક આંખ,
અથવા કોઈ ચિત્રનું
ચિત્ર.

જાઓ અને દરવાજો ઉઘાડો.
જો બહાર ધુમ્મ્સ હશે
તો એ વિખેરાઈ જશે.

જાઓ અને દરવાજો ઉઘાડો.
ભલે ત્યાં કેવળ અંધકાર જ
ટિક ટિક કેમ ન કરતો હોય,
ભલે બહાર કેવળ
ખોખલો પવન જ હોય,
ભલે
બહાર
કંઈ જ ન હોય, તો પણ
જાઓ અને દરવાજો ઉઘાડો.

કમ સે કમ
બહાર
ઠંડી હવાનું એક ઝોકું તો હશે.

– મિરોસ્લાફ હોલુપ
(અનુ.: વિવેક મનહર ટેલર)
 
घूंघट के पट खोल रे, तोहे पिया मिलेंगे।

ભીડ્યાં હો શક્યતાનાં ચસોચસ ભલેને દ્વાર,
હું તો હવા છું, મારે તો તિરાડ બસ હતી.

– કવિઓ આવું કહે ત્યારે બે ઘડી તો આપણને જુસ્સો ચડી જાય, નિરાશાઓ ખંખેરીને લક્ષ્ય તરફ દોટ મૂકવાની હામ પણ થાય, પરંતુ ક્યારેક એવો વિચાર પણ આવે કે શું આવું શક્ય બને ખરું? દરવાજો જ દીવાલ બની બેઠો હોય એવી આકરી પળે સંભાવનાની તિરાડ હાથ લાગે એ શક્ય બને ખરું? ‘અડગ મનના મુસાફરને હિમાલય પણ નથી નડતો’ કહીને આ વાતનો જવાબ આપી શકાય. કવિતાના કામણટુમણને બાજુએ રાખીએ તોય આપણે એટલું તો સમજીએ જ છીએ કે મોટામાં મોટી મુસીબત પણ ગૂંઠે કોઈક ને કોઈક ઉકેલ તો લઈને જ આવી હોય છે. એવું કોઈ તાળું બન્યું જ નથી, જેને ઉઘાડવાની ચાવી ઉપલબ્ધ ન હોય. પ્રયાસો, નિષ્ઠા અને દિશા ખોટાં ન હોય તો જીવનના દરેક કૂટપ્રશ્નનો ઉત્તર મળે જ મળે. ઘણીવાર તો દરવાજો આપણી નજરની સામે જ હોય છે, આગળ વધીને એને ઉઘાડવાનો જ હોય છે, બસ! હા, દરવાજો ખોલતાં સામે શું સાંપડશે એ રહસ્ય વિધાતાની મુઠ્ઠીમાં બંધ હોય છે. દરવાજો ખોલ્યા વિના તો એને નહીં જ પમાય, ખરું ને? ચાલો, આજે સાથે મળીને કવિતાનો દરવાજો ઉઘાડીએ.
મિરોસ્લાફ હોલુપ. (ઉચ્ચાર: mɪrɔslaf ɦɔlʊp). કવિનો જન્મ ૧૩ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૨૩ના રોજ હાલના ચેક રિપબ્લિક અને એ સમયના ચેકોસ્લોવેકિયામાં થયો હતો. વ્યવસાયે તબીબ-પેથોલોજીસ્ટ અને ઇમ્યૂનોલોજીસ્ટ. એમની કવિતાઓમાં એમના તબીબીવિજ્ઞાન-સંશોધન સતત અને એ હદે પ્રતિબિંબાય છે કે એને ‘બિલકુલ સમાંતર’ કવિતાઓનું બિરૂદ મળ્યું હતું. સીમસ હેનીએ એમની કવિતાઓને વસ્તુઓને યથાતથ નગ્નાવસ્થામાં, ચામડી નીચેની ખોપડી નહીં, પણ ખોપડી નીચેના મગજને ઉજાગર કરતી કવિતાઓ તરીકે ઓળખાવી હતી, જે સંબંધોના આકાર; રાજકારણ, ઇતિહાસ તથા વિજ્ઞાન; સ્નેહ અને નફરતના લયહિલ્લોળ; વિશ્વાસ, આશા, હિંસા અને કળાની ભરતી-ઓટ પર યથોચિત પ્રકાશ નાંખે છે. વીસમી સદીના વિશ્વના સૌથી નોંધપાત્ર કવિઓમાં એમની ગણના થાય છે. ૧૪ જુલાઈ, ૧૯૯૮ના રોજ પ્રાગ ખાતે નિધન.
પ્રસ્તુત રચના ‘દરવાજો’ કાવ્યસ્વરૂપની દૃષ્ટિએ મુક્તકાવ્ય કે અછાંદસ કાવ્ય છે. કવિતાના પાંચેય ભાગ અનિયત પંક્તિલંબાઈ અને સંખ્યાથી બન્યા છે. મૂળ ભાષાની રચનાના અભ્યાસના અભાવમાં અન્ય કોઈ ટિપ્પણી સંભવ નથી, પણ અનિયમિત પંક્તિલંબાઈ અને અપૂર્ણાન્વયના પરિણામે રચનાને પ્રવાહી ગતિ સાંપડે છે, જે દરવાજો ખોલી અજ્ઞાતમાં આગેકદમ કરવાના કેન્દ્રસ્થ કાવ્યભાવને ધ્વનિત કરવામાં સહાયભૂત છે. શીર્ષક રચનાનો કેન્દ્રસ્થ વિચાર તો રજૂ કરે જ છે, વિચારોત્તેજક પણ છે. દરવાજો શબ્દ બોલતાંની સાથે ભૌતિક દરવાજા સિવાય સંભાવનાઓ, નવીન તકો, નવા અનુભવો અને નૂતન ક્ષેત્રો સાથેના સાક્ષાત્કારની છબી નજર સામે તરવરવા માંડે છે. કાવ્યના શીર્ષક તરીકે વપરાયો હોવાથી દરવાજો એની પેલે પાર જે કંઈ હશે એના સંભવિત મહત્ત્વ અને/અથવા રહસ્યોદ્ઘાટન માટેનું પ્રતીક પણ બની રહે છે.
પાંચમાંથી ચાર બંધની શરૂઆત ‘જાઓ અને દરવાજો ઉઘાડો’થી થાય છે. ચોથા ભાગનો તો અંત પણ એનાથી જ થાય છે. વાતમાં સૂચનાનો સૂર પ્રધાન છે, અને વિનંતીનો ભાવ ગૌણ છે પણ પાંચ-પાંચવારની પુનરુક્તિના વિનંતી અથવા સૂચનનું આદેશમાં રૂપાંતરણ થાય છે. જો કે આ આદેશમાં સત્તાનો રણકો ઓછો અને આત્મીય આગ્રહ વધુ છે, કારણ કે એની હારોહાર જ કવિતામાં ‘કદાચ’ અને ‘ભલે’નો મૃદુ ધ્વનિ પણ રણકે છે. જોરમાં હડસેલ્યા પછી સ્પિંગવાળો દરવાજો આપોઆપ થોડો સમય કિચૂડ કિચૂડ અવાજ સાથે ખૂલ-બંધ થતો રહે એ દરમિયાન નજરે ચડી-ચડીને ગાયબ થઈ જતા પેલે પારના દૃશ્યને જોવાની તાલાવેલી વધતી જાય, એ જ રીતે એક જ સૂચના વારંવાર અપાતી હોવાના કારણે દરવાજા બહારની વસ્તુનો તાગ મેળવવા ભાવક વધુને વધુ આતુર બને છે. કારણ, જે દેખાય છે એના કરતાં જે નથી જોઈ શકાતું એના વિશેની ઉત્સુકતા કાયમ વધુ જ હોવાની. ગોચર કરતાં અગોચર જ આપણને વિશેષ આકર્ષે છે.
સરળતમ શબ્દાવલી અને સહજ ભાવાભિવ્યક્તિના કારણે રચના આમ તો સ્વયંસ્પષ્ટ છે, પણ હરદમ તોફાની સમુદ્ર ખેડવાના રોમાંચમાં રાચતું મન ક્યારેક શાંત તળાવમાં નૌકાવિહાર કરવાને પણ લલચાય એ ન્યાયે આજે સરળતા અને સહજતાને આસ્વાદવાનો ઉપક્રમ રાખીએ. કથકના સૂચનાદેશ પરથી એ વાત દીવા જેવી સ્પષ્ટ થાય છે કે દરવાજો ઉઘાડવાનું કામ દુભર નથી. દરવાજે તાળાં માર્યાં હોય કે નકૂચો કટાઈને જામી ગયો હોય અથવા મિજાગરા જ કામ કરતાં ન હોય એવી કોઈ વિટંબના આ દરવાજો આપણને આપનાર નથી. દરવાજો આપણી નજર સમક્ષ જ છે, અને ઉઘડવાને તૈયાર જ છે. જરૂર છે આપણે આપણું સ્થાન ત્યજવાની અને દરવાજા તરફ ગતિ કરવાની. આખી વાત તૈયારી અને પ્રયત્ન ઉપર જ ટકી છે. જિંદગીનું પણ શું એવું જ નથી? જિંદગી તો રહસ્યસ્ફોટ કરવા તત્પર જ છે, આપણે ઊભા થઈને દરવાજા તરફ જઈ એને ઉઘાડવાની કોશિશ કરવાની છે, બસ.
સમગ્ર કાવ્યરચના એક જ ઘરેડમાં છે. ક્યાંય કોઈ નવીન વળવળાંક નથી. કવિએ ‘જાવ અને જઈને દરવાજો ઉઘાડો’ના વર્તુળાકાર વિચારના પરિઘમાં દરવાજાની પેલે પાર શું શું હોઈ શકે એ શક્યતાઓની યાદી જ માંડી છે. દરવાજા પાર આ હશે, અથવા પેલું હશેની નોંધપોથીથી વિશેષ આ રચનામાં કશું જ નથી એવું લાગવા માંડે ત્યાં તો રચના પૂરી પણ થઈ જાય છે, પણ કાવ્યાંતે જે હળવો ચમકાર અને ચમત્કાર અનુભવાય છે, એ જ આ રચનાની ખરી ઉપલબ્ધિ છે.
દરવાજો ખોલીએ તો બહાર કદાચ એકાદ ઝાડ નજરે ચડે, અથવા બનવાજોગ છે કે આખેઆખું જંગલ પણ સ્વાગત કરવા ઊભું હોય. કોઈ બગીચો અથવા કોઈ જાદુઈ નગરી પણ દરવાજો ખોલનારને હાથ લાગી શકે છે. ઝાડ, જંગલ, બગીચો અને જાદુઈ નગરી- આ તમામ વાસ્તવથી લઈને પરીજગત સુધીની એ અસંખ્ય સંભાવનાઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, જે પેલા દ્વાર બહાર તમારી પ્રતીક્ષામાં હોઈ શકે છે. શક્ય છે કે બારણાંબહાર કોઈ કૂતરો ખાંખાખોળા કરતો હોય. એવુંય બની શકે કે કોઈ ચહેરો દૃષ્ટિગોચર થાય અથવા અર્જુનને પક્ષીની આંખ દેખાઈ હતી એમ કેવળ કોઈ આંખ જ નજર આવે. બહાર કોઈ ચિત્રનું ચિત્ર દેખાય એય સંભવ છે. કૂતરો દ્વારની પેલી તરફની સજીવ અનુભૂતિનું પ્રતીક પણ છે જિંદગીનું પણ. એને અણધાર્યા આશ્ચર્યોના સાક્ષાત્કારનું ચિહ્ન પણ છે કારણ એ ખાંખાખોળા કરી રહ્યું છે. ઉત્ખનન વિના જીવનમાં કશું હાંસિલ થતું નથી. ખોદ્યા વિના કોઈ લોથલ કે ધોળાવીરા હાથ ન આવે. ખોદ્યા વિના તો જમીન પણ દાણા-પાણી ન આપે. અહીં પછીના રૂપકો જરા અટપટા છે, જાણે કવિ ઉત્તરોત્તર ગહન સ્તરોની શૃંખલા સર્જતા ન હોય! શબ્દાર્થના દ્વારની પેલી તરફ મહત્ત્વની પરતો ભાવકનો ઇંતેજાર કરે છે. ચહેરો અને આંખ તો માનવીય ઉપસ્થિતિ અને જિંદગીનો અણસારો આપે છે, પણ ‘ચિત્રનું ચિત્ર’ રૂપકોની સંકુલતાને પરાકાષ્ઠાએ પહોંચાડે છે. રિપ્રેઝન્ટેશન અને રિફ્લેક્શનની વિચારધારાનું પ્રાકટ્ય અહીં અનુભવાય છે. પ્લેટોનો કલ્પ-સિદ્ધાંત અહીં યાદ આવે –દરેક વસ્તુ એના આદર્શ કલ્પની અનુકૃતિ માત્ર છે. પ્લેટોએ કળાને twice removed from reality તરીકે ઓળખાવતાં કહ્યું હતું, કે કળાકાર મૂળ વસ્તુની પ્રતિકૃતિની પ્રતિકૃતિ જ બનાવે છે.
ક્રમશઃ વધતી જતી રૂપકોની જટિલતા દરવાજા બહાર હાથ લગી શકનાર ખજાનાને બહુઆયામી અને વધુ સમૃદ્ધ બનાવે છે. સરળ ભાસતી કૃતિમાં ક્રમશઃ કલ્પનજાટિલ્ય વધતું જાય ત્યારે ભાવકને કવિતાના પ્રવાહમાં સડેડાટ વહી જવાના બદલે બે પળ થોભવાની અને વિચારવાની ફરજ પડે. અસામાન્ય અને અપ્રત્યાશિત રૂપકોની મદદથી કવિ પાઠકને ગહન કાવ્યાન્વેષણ માટે મજબૂર કરે છે. અજ્ઞાતની અનિશ્ચિતતા સ્વીકારવા પણ કવિ આપણને આ રીતે તૈયાર કરે છે.
દરવાજાની બહાર સંભવ છે કે ધુમ્મસ હોય. ધુમ્મસ દૃશ્યતા માટે બાધક છે. એ અનિશ્ચિતતા અને ભ્રમનું ઇંગિત છે. પણ કવિનો સધિયારો વિશેષ મહત્ત્વનો છે. કવિ કહે છે કે દરવાજો ખોલશો તો ધુમ્મસ વિખેરાઈ જશે. દ્વાર ઉઘાડવામાં આવે ત્યાં સુધી જ એનું અસ્તિત્ત્વ છે. આવા ધુમ્મસમાંથી કોણ પસાર નહીં થયું હોય? રસ્તો ન સૂઝે ત્યારે મૂંઝાઈને બેસી જવાના બદલે આગળ વધવામાં આવે તો ધુમ્મસને વિખેરાઈ જતાં વાર નથી લાગતી.
કરમાઈ શીદ ગયા છો, ડેડ-એન્ડ જોઈ દૂરથી જ?
રસ્તામાં થઈને રસ્તો આગળ જતાં ઊગે છે.
દરવાજાની પેલે પાર હાથણી કળશ ઢોળવા ઊભી હોય એમ દર વખતે આશ્ચર્યલોક જ ભેટસોગાદ લઈને રાહ જોતું હોય એ જરૂરી નથી, ક્યારેક કાળુંભમ્મર અંધારું ટિક ટિક કરતું ડરાવતું સામે મળે એવુંય બની શકે. ક્યારેક ખોખલા પવન સાથે પણ ભેટો થઈ શકે અને કોઈવાર તો એવુંય બને કે દરવાજાની પેલી તરફ કંઈ જ ન હોય. આગળના બંધમાં જે રીતે મિરોસ્લાફે કલ્પનસંકુલતાના વળ ઉપર વળ ચડાવ્યે રાખ્યા હતા, એ જ વિધાથી શૂન્યતાને ચાક્ષુષ કરવા એ હવે આશાના વળ એક પછી એક ખોલતા જાય છે. અંધારું ડર અને અનિશ્ચિતતાનું પ્રતીક છે. ટિક ટિકનો અવાજ એમાં સમયનું પરિમાણ યાને ગતિ, અસ્થિરતા અને ક્ષણભંગુરતા પણ ઉમેરે છે. ડરનો સામનો કર્યા વિના સફળતાના દ્વાર ખૂલવાના નથી. પવન આમ તો ચૈતન્યનું પ્રતીક છે, પણ અહીં એ ખોખલો છે, જીવનહીન છે. શક્ય છે કે બારણાંની પેલી તરફ એકલતા, ખાલીપો અને નિર્હેતુકતાનો સામનો કરવાનો થાય અથવા તદ્દન શૂન્યાવકાશ પણ સાંપડે. ગમે તે થાય પણ આસનનો મોહ ત્યાગી ગતિમાન થઈ દરવાજો તો ઉઘાડવાનો જ છે એવો આદેશ ફરી દોહરાવીને કવિ સરવાળે તો આશા અને સાફલ્યપ્રાપ્તિ તરફ જ અંગૂલિનિર્દેશ કરે છે. અંતે, બહાર કંઈ નહીં તોય ઠંડી હવાનું એક ઝોકું તો હશે જ કહીને કવિ આપણને ડર, ખાલીપો અને એકલતા સાથે અનુકૂલન સાધી નિર્હેતુકતામાંથી હેતુ, નિરાશામાંથી આશા, અને અનિશ્ચિતતામાંથી નિશ્ચિતતા તરફ દોરી જતા દરવાજાને ખોલવાનું આમંત્રણ પાઠવી અટકે છે.
આ હતી કવિતામાં કવિએ જે પીરસ્યું છે એના અનુલક્ષમાં થોડી સ્થૂળ વાતો. આખી વાતને અલગ દૃષ્ટિકોણથી પણ જોઈ શકાય. આપણે સહુ પોતપોતાની જિંદગીના કમરામાં કેદ છીએ. મોટાભાગના લોકોને એમ લાગે છે કે જે જિંદગી એમને મળી છે, એના કરતાં વધુ બહેતર જિંદગી શક્ય હતી અથવા મળવી જોઈતી હતી. હતાશ અને હારેલો માણસ પોતાના ટૂંકા પ્રયત્નો તરફ જોવાના બદલે વિધાતાને દોષ દે છે. ‘પારકે ભાણે મોટો લાડુ’ની કહેવત મોટાભાગના લોકોના માથે બંધબેસતી પાઘડી જેવી યથાર્થ છે. सब का ख़ुशी से फ़ासला एक क़दम है, हर घर में बस एक ही कमरा कम है। (જાવેદ અખ્તર) મળેલી જિંદગીથી ખુશ લોકો ઓછા જ જોવા મળે છે, અને મળેલી જિંદગીને ઇચ્છેલી જિંદગીમાં પલોટનાર તો એથીય ઓછા જોવા મળે છે.
પૂરું ભરી દીધું? જરા જુઓ, શું પૂરું છે?
ઇચ્છા! આ કેવું પાત્ર છે? કાયમ અધૂરું છે.
ઇચ્છાનું પાત્ર કદી પૂરું ભરી શકાય જ નહીં એ વાત જે રીતે હકીકત છે એ જ રીતે અધૂરી ઇચ્છા જ જીવન માટેનું ચાલકબળ બની રહે છે એય સ્વીકારવું રહ્યું.
પૂરી જો થઈ જશે તો પછી કોણ પૂછશે?
કિંમત છે એટલે કે તું ઇચ્છા અધૂરી છે…
અધૂરી ઇચ્છા જીવવા માટે જરૂરી પીઠબળ પૂરું પાડે છે. પણ ઇચ્છેલી જિંદગી પ્રાપ્ત કરવા માટે જ્યાં અટકી ગયા હોઈએ ત્યાંથી ઊભા થઈ આગળ વધી સંભાવનાઓનો દરવાજો ખોલવાની જિગર હોવી પણ અનિવાર્ય છે. કોઈ ધર્મગુરુ કે ઉદ્ધારક આવીને આપણને આપણી મરજી મુજબની જિંદગીના દરવાજા સુધી લઈ જવાનો નથી. સ્વર્ણમૃગ મેળવવું હોય તો ભગવાન રામે પણ દોડવું જ પડે છે. સ્વર્ણમૃગે કંઈ ‘હે પ્રભુ! સીતાની ઇચ્છાને આધીન થઈ હું આપના શરણે થાઉં છું’ કહીને રામને ભગવાન હોવાનું ડિસ્કાઉન્ટ નહોતું આપ્યું. મિરોસ્લાફની કવિતા પરથી આપણે પણ આ વાત ગાંઠે બાંધવાની છે. જીવનને નંદનવન બનાવવું હોય તો ઊઠીને દરવાજો ખોલવો જ પડશે અને જાતે જ ખોલવો પડશે.
વળી, આ દરવાજો બહાર તરફ જ ખૂલતો હોય એય જરૂરી નથી. કેટલાક દરવાજા અંદરની તરફ પણ ખૂલતા હોય છે. મનોવિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં એક વાર્તા બહુ જાણીતી છે. એક માણસ રોજ રાત્રે સ્વપ્નમાં પોતાને એક કમરામાં કેદ થઈ ગયેલો જુએ છે. કેદમાંથી છૂટવા એ રોજ કમરાનો દરવાજો ખોલવા મથે છે, ને રોજ નાકામ રહે છે. એક મનોવિજ્ઞાની એને સૂચન આપે છે કે હવે આ સપનું આવે ત્યારે દરવાજો બહાર તરફ ધકેલવાના બદલે અંદરની તરફ ખેંચી જોજે. સ્વપ્ન એટલે જાગૃત મનના વિચારોનું પ્રતિબિંબ. પેલા માણસે સ્વપ્નમાં ફરી પોતાને એ જ કમરામાં કેદ જોયો, પણ આ વખતે એણે દરવાજો અંદરની તરફ ખેંચ્યો. દરવાજો ખૂલી ગયો અને એ આઝાદ થઈ ગયો.
મિરોસ્લાફની કવિતામાં દિશાના બદલે દરવાજો ખોલવાની વાત પ્રમુખસ્થાને છે. પણ સજ્જ ભાવક સમજી શકશે કે આ દરવાજો સ્થૂળ હોય એ જરૂરી નથી. એ આપણી અંદરની તરફ ખૂલતો અમૂર્ત દરવાજો પણ હોઈ શકે. સ્વમાં ખૂલતો દરવાજો ખોવાઈ ગયેલી જાત સાથે આપણી પુનઃમુલાકાત કરાવી શકે છે. દુનિયાની દોડધામમાં આપણે સ્વયંને જ વિસારે પાડી દીધો છે. ખુદ તરફ ખૂલતા દરવાજાની બીજી તરફ તો ન જાણે કેવાં-કેવાં રહસ્યો આપણી પ્રતીક્ષામાં આતુરતાપૂર્વક બેઠાં હશે! આપણી ગહનતમ આવશ્યક્તાઓ અને ઉચ્ચતમ આકાંક્ષાઓને પ્રગટ કરતા દરવાજાને ખોલવા માટે ચાલો, ઊભા થઈ આગળ વધીએ. घूंघट के पट खोल रे तोहे पिया मिलेंगे।

Death is before me today

Death is before me today
Like a sick man’s recovery,
Like going outdoors after confinement.

Death is before me today
Like the fragrance of myrrh,
Like sitting under sail on breeze day.

Death is before me today
Like the fragrance of lotus.
Like sitting on the shore of drunkenness.

Death is before me today
Like a well-trodden way,
Like a man’s coming home from warfare.

Death is before me today
Like the clearing of the sky.
As when a man discovers what he ignored.

Death is before me today
Like a man’s longing to see his home
When he has spent many years in captivity.

– Miriam Lichtheim
(Translation from Egyptian to English)

 

મૃત્યુ આજે મારી સન્મુખ છે

મૃત્યુ આજે મારી સન્મુખ છે
જે રીતે બિમાર માણસ સાજો થાય,
જે રીતે લાંબી પથારી બાદ બહાર જવા મળે.

મૃત્યુ આજે મારી સન્મુખ છે
જાણે કે હીરાબોળની સુગંધ,
જાણે કે હવાદાર દિવસે સઢ નીચે બેસવું.

મૃત્યુ આજે મારી સન્મુખ છે
જેમ કે કમળની સુગંધ,
જેમ કે નશાના કિનારે બેસવું.

મૃત્યુ આજે મારી સન્મુખ છે
એમ જાણે કે એક બહુખેડી કેડી,
એમ જાણે કે યુદ્ધથી ઘર પરત ફરતો માણસ.

મૃત્યુ આજે મારી સન્મુખ છે
જેમ આકાશ અનભ્ર થાય,
જેમ કે જ્યારે એક માણસને ખબર પડે કે એણે શું અવગણ્યું હતું.

મૃત્યુ આજે મારી સન્મુખ છે
એમ જેમ વરસોવરસ કેદમાં સબડ્યા પછી
ઘર જોવા તરસતો માણસ.

– અજ્ઞાત (ઇજિપ્શન)
અંગ્રેજી અનુ.: મિરિઅમ લિચથાઇમ
(અંગ્રેજી પરથી અનુ.: વિવેક મનહર ટેલર)

 
…કારણ કે અનુભૂતિ સ્થળ અને સમયથી પર હોય છે…

મૃત્યુ સજીવમાત્રના જીવનની આખરી પણ એકમેવ મંઝિલ છે. દરેકેદરેક શ્વાસ આપણને સુનિશ્ચિત ગતિએ મૃત્યુની નજીક લઈ જતો હોવા છતાં આપણે સહુ એ રીતે જીવીએ છીએ જાણે આપણે કદી મરવાના જ નથી. મહાભારતના યક્ષપ્રશ્નોમાંનો એક કે સંસારનું સૌથી મોટું આશ્ચર્ય કયું તે આ જ. મોટાભાગના માણસોને મૃત્યુ ગલીના વળાંક ઉપર અણધાર્યું મળી જતું હોય છે, પણ મૃત્યુનો ‘નક્કર’ પૂર્વાભાસ થાય એવાય કેટલાક માણસ હોય છે, અને ગણ્યાગાંઠ્યા લોકો એવાય હોય છે જેઓ જાગૃતાવસ્થામાં મૃત્યુનો સાક્ષાત્કાર કરીને આંખ મીંચે છે. ટીબીની તૂટૂં-તૂટું થતી કરાડ પરથી મૃત્યુની ખીણમાં લટકી રહેલ રાવજી પટેલને પણ મૃત્યુનો પૂર્વાભાસ થયો હશે ત્યારે જ ‘આંખે કંકુના સૂરજ આથમ્યા’ જેવી કાળજયી કૃતિનો જન્મ થયો હશે ને! આજે જે વિશિષ્ટ કવિતા આપણે માણવી છે, એ પણ આવા જ કોઈ પૂર્વાભાસ કે સાક્ષાત્કારની ફળશ્રુતિ જણાય છે.

રચના વિશિષ્ટ એટલા માટે છે કે આજથી ચારેક હજાર વર્ષ પહેલાં એ લખવામાં આવી છે. મધ્યકાલીન ઇજિપ્તના સમયના પેપાયરસ પર લખાયેલી જે કૃતિઓ આપણને પ્રાપ્ત થઈ શકી છે, એમાંની એક તે ‘ડાયલોગ ઑફ અ મિઝાન્થ્રોપ વિથ હિઝ સૉલ’, જે હવે ‘ડિસ્પ્યુટ બિટ્વિન અ મેન એન્ડ હિઝ બા’ નામે ઓળખાય છે. આ પેપાયરસ મનની અવસ્થા વિશે વાત કરતા પુરાણતમ દસ્તાવેજોમાંનો એક છે. પ્રસ્તુત કાવ્ય આ કૃતિનો એક ભાગ છે.

ઇજિપ્ત. આ નામ કાને પડતાવેંત પિરામિડ આપણને દૃષ્ટિગોચર થવા માંડે છે. ઇજિપ્ત ગયા હોઈએ કે ન ગયા હોઈએ, પિરામિડની તસવીરો ન જોઈ હોય કે પિરામિડો વિશે સાંભળ્યું ન હોય એવા શિક્ષિત માણસ મળવા મુશ્કેલ છે. આપણે જાણીએ છીએ કે પિરામિડો એ જે તે સમયના રાજાઓ અને સામંતોની કબર છે. હજારો વર્ષ પછી આજે પણ આ તોતિંગ કબરો તે સમયના લોકોની જીવન-મૃત્યુ વિશેની માન્યતાના પ્રતીક તરીકે આપણી વચ્ચે જીવી રહી છે. એ સમયના મિસ્રવાસીઓ માનતા હતા કે મૃત્યુ બાદ એમનું આધ્યાત્મિક શરીર (આત્મા) મરણોત્તર જીવન (આફ્ટર-લાઇફ)માં જીવતું રહે છે. જીવનકાળ દરમિયાન જેણે ‘યોગ્ય’ તૈયારીઓ કરી હોય, એવી વ્યક્તિને જ મૃત્યુપર્યંતના આ જીવનમાં પ્રવેશ મળવાની સંભાવના રહેતી. આ તૈયારીઓમાં યોગ્ય અંતિમક્રિયા માટે જરૂરી સાધનસામગ્રીની ખરીદી, શબ્તી (મરણોત્તર જીવનમાં કામ આવનાર સેવકો), તાવીજ વિ. તથા શબપેટી અને કબર વગેરેનો સમાવેશ થતો હતો. પિરામિડ પણ આવી જ પણ ગંજાવર કબરો જ છે, જેમાં જીવન પછીના જીવનમાં કામ આવે એવી તમામ વ્યવસ્થાઓ સાથે મૃતદેહોને સજાવી-ધજાવીને સાચવી રખાયા છે, જેથી પ્રેતલોકમાં રહ્યા બાદ શાશ્વત પુનર્જીવન પ્રાપ્ત થાય ત્યારે આત્માને કોઈ તકલીફ ન પડે. ઇજિપ્તનો સમાજ જીવનનો મોટો ભાગ મૃત્યુ પછીના જીવનની તૈયારીમાં જ વિતાવતો. પિરામિડ એની બોલતી સાબિતી છે.

जातस्य ही ध्रुवो मृत्युः એ સાચું પણ મૃત્યુનો ચહેરો કોઈએ જોયો નથી. મૃત્યુને મળીને કોઈ પરત ફરે તો મૃત્યુનો ચહેરો આપણને જોવા મળે, પણ ત્યાં સુધી તો આપણે મૃત્યુ વિશે કેવળ અટકળ જ કરી શકીએ. મોત સંસારનું એકમાત્ર અફર સત્ય હોવા છતાં મૃત્યુ ઘરના દરવાજે આવીને સાંકળ ખખડાવે ત્યારે ઊભા થઈને ચાલ, જઈએ એવું કહેવા ભાગ્યે જ કોઈ તૈયાર થતું હોય છે. શ્વાસની છેલ્લી કગાર પર લટકતા હોઈએ એ ક્ષણે પણ જિજિવિષા ભાગ્યે જ મરણ પામી હોય છે. એટલે જ લાંબું જીવવા માટે માણસ જીવનભરની જમાપૂંજી પણ દાવ પર લગાવી દેતા ખચકાતો નથી. જે હોય એ, પણ અકળ-અગમ્ય હોવાથી મૃત્યુ આપણને સૌથી વિશેષ આકર્ષે છે. હકીકતે એ કેવું હોય છે એ તો કોઈ જાણતું નથી, પણ એના વિશે ધારણા બાંધવામાં આપણે કોઈ કમી પણ રાખતા નથી. પ્રસ્તુત રચનામાં પણ જે-તે કવિએ મૃત્યુનો ચહેરો આકારવાની કોશિશ કરી છે. પણ આ કોશિશની સમાંતરે જ ચાર હજાર વર્ષ પહેલાંની સમાજવ્યવસ્થાની રૂપરેખા પણ કવિ આકારી બેઠા છે એ આપણે જોઈશું.

મૂળ કવિતા ઇજિપ્શન (મિસ્ર) ભાષામાં છે અને મૂળ રચનાના એકાધિક અંગ્રેજી અનુવાદો મળી આવે છે. પ્રારંભિક પંક્તિઓ તો મોટાભાગના અનુવાદોમાં એકસમાન નજરે ચડે છે, પણ અંતિમ પંક્તિઓની સંખ્યા અને અનુવાદિત વાક્યોમાં પણ તફાવત જોવા મળે છે. અમુક અનુવાદકોએ મૂળ ઇજિપ્શન ભાષા પણ રોમન લિપિમાં અંગ્રેજી અનુવાદ સાથે પ્રગટ કરી છે, પણ એમાંય ફરક નજરે ચડે છે અને એકસમાન ભાસતી મિસ્ર લિપિનો અંગ્રેજી અનુવાદ આ સર્જકોએ અલગ કર્યો હોવાનું પ્રતીત થાય છે. સરવાળે, જો કે બહુ મોટો તફાવત નથી અને આપણે નજીવા વિગતદોષ કે દૃષ્ટિફેરનું પિષ્ટપેષણ કરવામાં સમય અને ઊર્જા વેડફીએ એના કરતાં ચાર સહસ્ત્રાબ્દીઓ પહેલાં કોઈકને થયેલ કાવ્યાનુભૂતિનો આનંદ ન ઊઠાવીએ? પૌરાણિક મિસ્ર સાહિત્યના જાણીતા અનુવાદક મિરિઅમ લિચથાઇમનો અંગ્રેજી અનુવાદ આધારભૂત ગણીને આગળ વધીએ. ‘એન્શન્ટ ઇજિપ્શન લિટચરેચર’ના ત્રણ ભાગોમાંના પ્રથમ ભાગ ‘ધ ઓલ્ડ એન્ડ મિડલ કિંગ્ડમ્સ’માંથી આ અનુવાદ સાંપડ્યો છે. ‘વર્લ્ડ પોએટ્રી’ નામના તેરસોથી વધુ પાનાંના દળદાર થોથામાં આ જ કવિતાનો ડબલ્યુ. એસ. મર્વિને કરેલ અનુવાદ પણ નોંધપાત્ર છે. મૂળ ભાષાની જાણકારીના અભાવે કાવ્યસ્વરૂપ કે કાવ્યવિધા વિશે વાત કરવી શક્ય નથી એટલે આપણે શુદ્ધ કાવ્યાનંદ તરફ જ આપણી વાતચીતનું સુકાન ફેરવીએ.

ચાર હજાર વર્ષ પહેલાંની આ રચના આડકતરી રીતે આપણને એ પણ સમજાવે છે કે મનુષ્યનો સ્વભાવ શરૂથી જ ચિંતનાત્મક રહ્યો છે. જીવન અને મૃત્યુ વિશે મનુષ્ય અનાદિકાળથી વિચારતો આવ્યો છે. વળી, વિચારવું એટલું જ મનુષ્ય માટે કદી પર્યાપ્ત નહોતું. પોતાના વિચારોને પોતાની આગવી શૈલીમાં રજૂ કઈ રીતે કરી શકાય એ મથામણ પણ અનાદિકાળથી માનવમનમાં થતી રહી છે. આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે દરેક ખંડની શરૂઆત ‘મૃત્યુ આજે મારી સન્મુખ છે’ એ પંક્તિથી જ થાય છે. પુનરાવર્તિત થયે રાખતી આ પંક્તિ ગીતના ધ્રુવપદની પણ યાદ અપાવે છે. સર્જકને કોઈ વાત ભાર મૂકીને કહેવી હોય ત્યારે એ પુનર્કથન કે પુનરોક્તિનો આવો કીમિયો પ્રયોજે એ કાવ્યવિધા આજે આપણને સહેજ પણ નવાઈ ન પમાડે, પણ આજથી ચાર સહસ્ત્રાબ્દીઓ પૂર્વે પણ મનુષ્યમન આવી કાવ્યતરતીબ વિશે વિચારતું હોય એ જાણીને તો અવશ્ય જ સાનંદાશ્ચર્ય અનુભવાય.

કવિ મૃત્યુને પોતાની સન્મુખ ઊભેલું જુએ છે, ત્યાંથી આ વાત શરૂ થાય છે. રચનાના છએ છ ખંડમાં વાત ફરી-ફરીને અહીંથી જ આરંભાય છે. મૃત્યુને માથે ઊભેલું જોઈને કવિને અલગ-અલગ પરિસ્થિતિઓ યાદ આવે છે. મૃત્યુ કવિને બીમાર માણસના સાજા થવા સમું લાગે છે. જિંદગી જાણે કે એક લાંબી બિમારી હતી અને મૃત્યુ જાણે કે એ બિમારીનો અંત છે. મૃત્યુ જાણે કે સ્વાસ્થ્યની પુનઃપ્રાપ્તિનું બીજું નામ છે. માંદગીમાંથી સ્વસ્થતા પ્રાપ્ત કરવાને મૃત્યુ સાથે સરખાવ્યા બાદ કવિ એક ડગલું આગળ વધીને કહે છે કે લાંબો સમય બિમારીને લઈને પથારીવશ રહ્યા બાદ ઘરબહાર પ્રકૃતિને ખોળે જવા મળે એ પણ મરણ સરીખું જ છે. લાંબો સમય ખાટલામાં પડી રહેનાર માણસ ચાર દીવાલોને જોઈ જોઈને કેવો કંટાળી જાય! પુનઃ નિરામયતા પ્રાપ્ત થતાં જ એ બહાર ખુલ્લામાં જવા નીકળી પડે છે. હવાફેરનો સાચો આનંદ તો આવી કેદ પછી જ સમજાય. જિંદગી કેવળ બિમારી નથી, પણ થકવી નાંખે એવી, એક જગ્યાએ બાંધી રાખે એવી બિમારી છે અને મરણ આ માંદગીમાંથી સાજા થઈ ખુલ્લી હવામાં શ્વાસ ભરવાનું બીજું નામ છે.

આવી જ એક પ્રાચીનતમ ઇજિપ્શન કવિતામાં ’જાત’ મૃત્યુને સ્વયં, શરીર અને મૃત્યુના સમુદાયની નિરંતરતાના અંત સ્વરૂપે જુએ છે. શરીર તૈયારી માટે સમય માંગે છે, પણ આત્મા પ્રેતલોક, મરણોત્તર જીવન અને શાશ્વતીને આભાસી અને નિરર્થક ગણે છે. સૌથી પુરાતન મહાકાવ્ય ‘ગિલ્ગામેશ’માં સિદુરી ગિલ્ગામેશને કહે છે કે, “ખુશમિજાજ દિવસોને અનુસરો. દુઃખને વિસારે પાડી દો. મૃત્યુ અંત છે, ત્યાંથી કોઈ વાપસી સંભવ નથી. કબરો ખંડેર બની જાય છે અને એના માલિકો હોય કે રસ્તામાં પડેલા ભિખારીઓ, બધાને ભૂલી જવામાં આવે છે. મરણોત્તર જીવનનું સ્વપ્ન વિશુદ્ધ ભ્રમણા છે.’

કવિ કહે છે કે, મૃત્યુ હીરાબોળની સુગંધ જેવું છે. હવાદાર દિવસે ચંદરવા નીચે આરામથી બેસવાનું સુખ એટલે મૃત્યુ. કમળના પુષ્પોની ખુશબૂ એટલે મૃત્યુ. નશાના કિનારે બેસવું એટલે મૃત્યુ. નશાના સમુદ્રમાં ગરકાવ થવું એમ કવિ નથી કહેતા. નશો તો ખરો પણ એના કિનારે રહેવાનું છે. કિનારે પગ ભીના કરી શકાય, ડૂબી ન શકાય. જીવનમાં ‘ધ રોડ લેસ ટેકન’ સાચો તફાવત સર્જવામાં કારણભૂત અવશ્ય બને, પણ મૃત્યુ તો એક બહુખેડી કેડી છે. કરોડો-અબજો માણસો આ રસ્તેથી પસાર થઈ ચૂક્યા હોવાથી આ રસ્તો ભૂલથીય ચૂકી જવાની સંભાવના રહેતી નથી. જીવન એક યુદ્ધ છે જાણે, અને આ યુદ્ધમાંથી માણસનું ઘર પરત ફરવું એ મૃત્યુ. ચાર હજાર વર્ષ પહેલાંની આ રચનામાં જે તે સમયની સમાજવ્યવસ્થામાં યુદ્ધની ઉપસ્થિતિ છતી થાય છે. રાજાઓ હતા, મતલબ રાજ્યો હતા અને રાજ્યો હતા, મતલબ યુદ્ધો પણ હતા. જીવન એટલે જાણે કે ગોરંભાયેલું આકાશ અને મૃત્યુ એટલે બધા જ વાદળ દૂર થઈ ગયા બાદનું નિરભ્ર સ્વચ્છ સાફ આકાશ. જે કંઈ ગૂંચવાડા છે, એ જીવનમાં જ છે. મૃત્યુમાં જે છે એ બધું સાફ છે. મૃત્યુના આકાશમાં વાડલના ડાઘાડૂઘીને કોઈ અવકાશ નથી. મરણોન્મુખ માણસ જ સમજી શકે કે આજીવન એ શું અવગણતો રહ્યો હતો. કારણ જીવ એકધારા સંતાપનું બીજું નામ છે, જ્યારે મરણની ગોદમાં માના ખોળા જેવી શાતા છે. વરસોથી કેદમાં સબડ્યા કરતો માણસ ઘર જોવાને તરસતો હોય એ તલસાટ એટલે મૃત્યુ. જીવન એટલે વરસોવરસની કેદ અને મૃત્યુ એટલે માણસનું પોતાનું ઘર. યુદ્ધની જેમ જ કેદનો ઉલ્લેખ જે તે સમયના સમાજ વિશે આપણને અછડતો ખ્યાલ આપે છે.

આમ તો આ છએ છે શ્લોકોને કોઈ ભાષ્યની આવશ્યકતા જ નથી. આખી વાત દીવા જેવી સ્પષ્ટ છે. કવિએ ન તો ભારઝલ્લી ભાષા પ્રયોજી છે, ન તો મગજમાં આંટી પડી જાય એવા રૂપક-પ્રતીકો વાપર્યાં છે. આવી સ્વયંસિદ્ધા રચનાને આપણે res ipsa loquitar (it speaks for itself) શ્રેણીમાં મૂકી શકીએ. પણ મૃત્યુની વિભાવના થોડો વિચાર માંગી લે એવી છે. જેન આસમાન ‘અ ડાયલોગ બિટવીન સેલ્ફ એન્ડ સૉલ’ લેખમાં ઇજિપ્તના લોકોના જીવન-મૃત્યુ વિશેનો થોડો અલગ દૃષ્ટિકોણ રજૂ કરે છે. એ કહે છે કે, આ કવિતા ખ્રિસ્તી (યહૂદી?) માન્યતાને રજૂ કરે છે, જેવી કે મૃત્યુ પરમાત્મા પાસે પરત જવાની ક્રિયા છે, આપણે આ દુનિયામાં આગંતુક છીએ, આપણે બીજી દુનિયાના છીએ, અને મૃત્યુ પશ્ચાત્ આપણે એ દુનિયામાં પરત ફરીએ છીએ. જેનના કહેવા મુજબ મિસ્રવાસીઓ પોતાને આ દુનિયામાં કદી આગંતુક લેખાવતા નહોતા, ઊલટું, તેઓ આ જગત અને પોતાની વચ્ચે પ્રબળતમ નાતો હોવાનું અનુભવતા હતા. એ લોકો મૃત્યુની ઝંખનાને ઘોર પાપ ગણતા. અને આ કવિતામાં કહ્યું છે એમ મૃત્યુને બિમારીમાંથી સાજા થવા સાથે સરખાવવું, કેદમાંથી મળતી આઝાદી ગણવું કે જુદાઈ પછીના મિલનનું નામ આપવું નિંદ્ય કૃત્ય છે. જેનના આ વિચારો સાથે સહમત થઈએ તો આ કવિતા મૃત્યુ વિશેના વિચારો અંગે વિરોધાભાસોની નાનકડી શૃંખલા ગણી શકાય. જે હોય એ, પણ એક વાત સ્પષ્ટ સમજાય છે કે ચાર હજાર વર્ષ પહેલાનો માણસ પણ જીવન-મૃત્યુ વિશે એ જ રીતે વિચારતો હતો, જે રીતે આજનો માણસ વિચારે છે. ટૂંકમાં, જીવનની અનુભૂતિઓ અને સંવેદનો સમય અને કાળના મહોતાજ નથી હોતા. આ દેશ હોય કે પેલો દેશ હોય, આ સમય હોય કે પેલો સમય હોય, મનુષ્યમાત્રની મૂળભૂત અનુભૂતિઓ લગભગ એકસમાન જ રહી છે.

Cherry blossoms

I went down to
mingle my breath
with the breath
of the cherry blossoms.

There were photographers:
Mothers arranging their
children against
gnarled old trees;
a couple, hugging,
asks a passerby
to snap them
like that,
so that their love
will always be caught
between two friendships:
ours & the friendship
of the cherry trees.

Oh Cherry,
why can’t my poems
be as beautiful?

A young woman in a fur-trimmed
coat sets a card table
with linens, candles,
a picnic basket & wine.
A father tips
a boy’s wheelchair back
so he can gaze
up at a branched
heaven.
All around us
the blossoms
flurry down
whispering,

Be patient
you have an ancient beauty.

Be patient,
you have an ancient beauty.

– Toi Derricotte (DARE-ah-cot)
 
ફુલ્લકુસુમિત

હું વાંકી વળી
મારા શ્વાસનું
ફુલ્લકુસુમિત વસંતના
શ્વાસ સાથે તાદાત્મ્ય સાધવા.

ત્યાં ફોટોગ્રાફર્સ પણ હતા:
માતાઓ પોતાના બાળકોને
ગાંઠદાર જરઠ ઝાડોને ટેકે
બેસાડી રહી છે;
એક યુગલ, આલિંગન કરતાં કરતાં,
પાસેથી પસાર થતા એક રાહદારીને
આ જ મુદ્રામાં
પોતાનો ફોટો લેવા કહે છે,
જેથી કરીને એમનો પ્રેમ
હરહંમેશ જકડાયેલ રહે
બે દોસ્તી વચ્ચે:
આપણી અને
ચેરીના વૃક્ષોની દોસ્તી.

ઓ ચેરી,
મારાં કાવ્યો શા માટે
આટલાં સુંદર ન હોઈ શકે?

છાંટેલ રૂંછાદાર કોટમાં સજ્જ એક યુવતી
ચાદર બિછાવી પત્તા રમવાનું ટેબલ સજાવે છે,
ઉપર ગોઠવે છે મીણબત્તીઓ,
પિકનિક માટેની છાબડી અને વાઇન.
એક પિતા
છોકરાની વ્હીલચેર પાછળ તરફ નમાવે છે
જેથી એ ઉપર નિહાળી શકે
ડાળીઓમાં ખીલેલા
સ્વર્ગને.
અમારી ચોતરફ
પુષ્પો
સપાટાભેર ખરતાં ખરતાં
ગુસપુસ કરી રહ્યાં છે,

ધીરજ ધર
તારી પાસે એક પુરાતન સૌંદર્ય છે.

ધીરજ ધર,
તારી પાસે એક પુરાતન સૌંદર્ય છે.

– ટોઇ ડેરહકોટ
(અનુ.: વિવેક મનહર ટેલર)

સૌંદર્યો પી, ઉરઝરણ ગાશે પછી આપમેળે…*

પળ અને જળ –બંને વહેતાં જ સારાં. પળ સ્થિર થઈ જાય તો જીવન પૂરું અને જળ સ્થિર થઈ જાય તો લીલ. બંનેનું વહેતાં રહેવું કુદરતી છે, પણ વહેવું જ જેની નિયતિ હોય એનેય ઝાલી રાખવું-અટકાવવું આપણને ગમે છે. એમ કરવાથી આપણામાં રહેલ શ્રેષ્ઠતાની જન્મજાત ભાવના પોષાય છે. કેમેરાનો આવિષ્કાર પણ આવી જ કોઈ ઝંખનામાંથી થયો હશે ને! વીતેલી કાલના ઓરડામાં મનફાવે ત્યારે પ્રવેશવા માટેનો પાસપોર્ટ એટલે ફોટોગ્રાફ. અસ્થાયીભાવ આપણને સ્થાયીભાવે ગમે છે. પરપોટો એટલે જ વધારે આકર્ષે છે કે ચળકતું લિસ્સુ મેઘધનુષ દેખાડીને એ પળમાં જ ફૂટી જવાનો છે. કળા કરતો મોર આપણને મંત્રમુગ્ધ કરી દે છે. પણ મોર ચોવીસે કલાક કળાની મુદ્રા ધારી રાખતો હોત તો શું આપણને એનું આકર્ષણ હોત ખરું? જે સ્થાયી છે, એ આકર્ષક રહેતું નથી. આકર્ષણ અસ્થાયીનું જ હોવાનું. પ્રકૃતિમાં એટલે જ એકેય તત્ત્વ સ્થિર નથી. જળથી લઈને વાદળ સુધી બધું જ પળેપળ નિતનવ્ય રૂપ ધારે છે. કોઈ બે સૂર્યોદય કે સૂર્યાસ્ત એકસમાન હોતા નથી. સ્થિર જણાતી ધરતી પણ ઋતુએ ઋતુએ નિતનવાં સ્વરૂપ ધરતી રહે છે, એટલે જ આપણી મુગ્ધતા બરકરાર રહે છે. અસ્થાયીપણાના સૌંદર્ય વિશેની ટોઇની એક કવિતા જોઈએ.

ટોઇ ડેરહકોટ. (જન્મસમયનું નામ: ટોઇનેટ વેબ્સ્ટર) અશ્વેત કવયિત્રી, શિક્ષિકા. ૧૨ એપ્રિલ, ૧૯૪૧ના રોજ મિશિગન, અમેરિકા ખાતે જન્મ. અંગ્રેજી સાહિત્યમાં અનુસ્નાતક. આફ્રિકન-અમેરિકન કવિઓને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે એમણે ‘કેવ કેનમ’ની સ્થાપના કરી. ટોઇની ભાષા અને રજૂઆતની ખાસિયત એની છેતરામણી સરળતા છે. એમની રચનાઓ એટલે આત્મકથનાત્મક લેન્સમાંથી થતું વિશ્વદર્શન. તેઓ ઇચ્છે છે કે એમની કવિતાઓ વિશ્વ સમક્ષ એક એવો સંદેશ મૂકે, જે વાસ્તવિક હોય, ન કે જે લોકોને સાંભળવો ગમે. પોતે આપેલ શિક્ષણ અને પોતાની કવિતા નિઃશંકપણે પરિવર્તનાર્થે જ હોવાની દૃઢ માન્યતા તેઓ ધરાવે છે. અશ્વેત હોવા ઉપરાંત સ્ત્રી હોવાને લઈને પોતાને થનાર અન્યાયોને તેઓ સ્વીકારે પણ છે અને અતિક્રમે પણ છે. આ બેવડી સામાજિક અસમાનતાના સ્વીકારમાંથી જ એમનો પ્રતિકાર પણ જન્મ્યો છે. ‘અ પ્લેસ ઇન ધ કન્ટ્રી’ કવિતામાં નાયિકાનો પરિવાર એક નવા ઘરની શોધમાં છે. કહે છે, ‘અમારું જૂનું ઘર વેચવામાં વરસ લાગી ગયું અને અંતે એક હબસીએ જ એ લીધું. એક મિત્રએ સમજાવ્યું, એકવાર એક ઘર અશ્વેત લોકોની માલિકીમાં હોય, તો તેઓ (દલાલો) એમને (અશ્વેતોને) જ એ બતાવશે. શું આપણે રાજકારણને નજરઅંદાજ કરી શકાય એવી કોઈ જગ્યાએ રહેવા માંગીએ છીએ?… શા માટે આ ઉજ્જવળ દેશની દરેક સડક નફરતના ઇતિહાસથી સુસજ્જ છે?’

કવિઉરમાં જે સંવેદન જાગ્યું હોય, એ જ સંવેદન ભાવકઉરમાં પણ યથાતથ જાગે એમાં કવિતાનું ખરું સાફલ્ય છે. પણ શબ્દો આ માટેનું એકમાત્ર સાધન છે, એમ કહીશું તો કળાના કસબીને અન્યાય થઈ શકે. કાન્તની ‘સાગર અને શશી’ રચનાની સફળતા કેવળ એની શબ્દાવલિને જ નહીં, ઝૂલણા છંદને પણ આભારી છે. એ જ રીતે રાવજીનું ‘કંકુના સૂરજ’ શોકગીત પણ લોકગીતના ઢાળને લઈને વધુ મર્મસ્પર્શી બન્યું છે. કંઈક અંશે એ રીતે પ્રસ્તુત રચનામાં સર્જકે કાવ્યાકારની મદદ લીધી જણાય છે. ચારેતરફ ફૂલોથી લચી પડતા વૃક્ષો તેમજ એની ખુશબૂને જેમ નિશ્ચિત આકારમાં બાંધી ન શકાય, એમ જ કવિએ આ કાવ્યને છંદોલયથી મુક્ત રાખ્યું છે. અછાંદસ કાવ્યસ્વરૂપ અને કાવ્યાંતે હાલડોલ થતી પંક્તિઓની રચનાકૃતિ વૃક્ષથી ખરતાં પુષ્પોની આભા સર્જવામાં મદદરૂપ થાય છે. ઇટાલિક્સનો પ્રયોગ પણ સાયાસ કરાયો હોવાનું સમજાય છે. ‘ચેરી બ્લૉસમ્સ’ માટે આપણી ભાષામાં કોઈ નિયત સંજ્ઞા ન હોવાથી ‘ફુલ્લકુસુમિત’ શીર્ષક રાખવું મને ગમ્યું છે. આપણી ભાષાના વાચકો માટે આ એક શબ્દ જ આખું ચિત્ર ખડું કરી શકવા સમર્થ જણાય છે.

‘ચેરી બ્લૉસમ’ એટલે શોભાની ચેરીના સંખ્યાબંધ વૃક્ષો એકીસાથે અને આખેઆખા આછા ગુલાબી રંગના પુષ્પોથી ભરાઈ જવાની વાર્ષિક ઘટના. આજે તો પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધના મોટાભાગના દેશોમાં આ વૃક્ષો જોવા મળે છે, પણ એનું સાચું કેંદ્રબિંદુ જાપાનમાં છે. સદીઓથી જાપાનમાં ચેરી બ્લૉસમનું અપાર સાંસ્કૃતિક અને સામાજીક મહત્ત્વ રહ્યું છે. આમ તો મધ્ય માર્ચથી મધ્ય એપ્રિલ એની ઋતુ, પણ હવામાન, ગ્લૉબલ વૉર્મિંગ, પ્રદુષણ વગેરેના કારણે આ સમય આગળ-પાછળ થઈ શકે છે. ઈસવીસનની આઠમી સદીમાં (અમુક સૂત્રો મુજબ તો છેક ત્રીજી સદીથી) જાપાનમાં નારા સમયકાળ દરમિયાન ચેરીના ફુલ્લકુસુમિત વૃક્ષો નીચે ભેગાં થઈને ચોખાનો દારૂ પીવાની પ્રથા શરૂ થઈ હતી. આ ઝાડ સકુરા કે ઉમે તરીકે ઓળખાતાં. અને આ પ્રથા હનામી કહેવાતી. સમય જતાં હનામી અને સકુરા સમાનાર્થી બની ગયા. મોટી માત્રામાં સામૂહિક ધોરણે ખીલવાની તેમની પ્રકૃતિના કારણે જાપાનમાં ચેરી બ્લૉસમ વાદળોનું પ્રતીક ગણાય છે. ફૂલોનું અપ્રતિમ સૌંદર્ય તથા ક્ષણભંગુરતાને લઈને તેઓ જીવનની નશ્વરતા ઉપરાંત નિયતિ તથા કર્મની કૃપાપૂર્ણ અને સહજ સ્વીકૃતિ કરતાં આપણને શીખવે છે. અલગ-અલગ દેશોમાં એનું અલગ-અલગ મહત્ત્વ છે. ૧૯૧૨માં જાપાને અમેરિકાને ચેરીના ત્રણ હજાર ઝાડ ભેટ આપ્યાં અને વૉશિંગ્ટન ડીસીથી એના અમેરિકાભરમાં ફેલાવાની શરૂઆત થઈ. આજે અડધી દુનિયાને એનું ઘેલું લાગ્યું છે.

ટોઇ ડેરહકોટની આ કવિતા વસંતોત્સવની કવિતા તો છે જ, પણ વધુ તો એ જીવનોત્સવની કવિતા છે.કવિતાની શરૂઆત ‘હું વાંકી વળી’થી થાય છે એ બહુ સૂચક છે. કુદરત સાથે શેક-હેન્ડ કરવા માટેની પહેલી શરત હુંની અકડ જતી કરવી અને બીજી શરત એની આગળ નમવું એ છે. પોતાના શ્વાસમાં ફુલ્લકુસુમિત વસંતનો શ્વાસ ભેળવવા કવયિત્રી વાંકા વળ્યાં છે. સમ ખાવા પૂરતુંય એકે પાંદડું નજરે ન ચડે એ રીતે આખાને આખા વૃક્ષો પર ફૂલોના ગુચ્છેગુચ્છાએ કબજો જમાવ્યો હોય એ દૃશ્ય નીરસમાં નીરસ વ્યક્તિને પણ બે ઘડી થોભી જવા મજબૂર કરી દે એવું સશક્ત હોય છે. પોતાના શ્વાસમાં કવયિત્રી કેવળ ચેરી બ્લૉસમ્સની સુગંધ ભરવા માંગતાં હોત તો વાત સામાન્ય બનીને રહી જાત, પણ કવયિત્રી તો પોતાના શ્વાસમાં વસંતના શ્વાસને ભેળવી દેવા માંગે છે અને ત્યાં કવિતા સર્જાય છે. વૃત્તિ પ્રકૃતિને આસ્વાદવાની નહીં, પણ એની સાથે એકાકાર થઈ જવાની, ઓગળી જવાની છે. કવિને સુગંધ માણવા કરતાં તાદાત્મ્ય અનુભવવાની તમા વધારે છે. વાંકા વળવાની ક્રિયામાં રહેલ સમર્પણ વાક્ય પૂર્ણ થાય છે ત્યારે વધુ સંપૂર્ણ અનુભવાય છે.

પક્ષીની આંખ જેવી પૂર્ણ એકરસતા જો કે હજી સાધી નથી શકાઈ. એટલે વસંતના શ્વાસ સાથે શ્વાસ ભેળવીને સમાધિસ્થ થવાના સ્થાને સર્જક આસપાસની ઘટનાઓ જોવી ચૂકતા નથી. એમનો કેમેરા એક પછી એક દૃશ્યો ઝીલે છે. આવા સ્થળો સહેજે પિકનિક-સ્પૉટ્સ બની જતાં હોય છે. એમાંય આ તો ફુલ્લકુસુમિત વસંત! ઋતુ મહોરે એ ટાંકણે આ સ્થળો પર્યટન સ્થળ બની રહે છે. પ્રકૃતિના આ રૂપ-રંગ-ગંધ માણવા લોકો વિશ્વના ખૂણેખૂણેથી અહીં આવે છે. એટલે ત્યાં ફોટોગ્રાફર્સ પણ હોવાના જ. બધી અનુભૂતિઓને આપણે સ્મરણપટ પર સાચવી શકતા નથી. યાદોની હાર્ડડિસ્ક અસંખ્ય ડેટા સાચવતી હોવા છતાં એનો બહુ મોટો ભાગ સતત ફૉર્મેટ થયે રાખે છે. મનુષ્ય પોતાની આ મર્યાદાઓથી માહિતગાર છે, એટલે એ આવી યાદગાર ક્ષણો કે સ્થળોને ચિરંજીવ બનાવવા પ્રયત્નશીલ રહે છે. ફોટોગ્રાફર્સ જે જે વ્યક્તિઓના ફોટા લઈ રહ્યા છે એમના વ્યક્તિચિત્રોના ઓથે સર્જક પોતાની વાત આપણી સાથે સહિયારે છે.

માતાઓ બાળકોને જૂના ગાંઠદાર ઝાડોને ટેકે બેસાડે છે. વિરોધાભાસ ચૂકશો નહીં. માતાઓ મરજી મુજબ ગોઠવી શકે એવાં બાળક એટલે જિંદગીની ડાળ પરનું નવપલ્લવિત પર્ણ. અને ફોટો પાડવા માટે જેનો પૃષ્ઠભૂ તરીકે ઉપયોગ થાય છે એ વૃક્ષો એટલાં જૂનાં છે કે એમના વિશાળ થડ ગાંઠદાર બની ગયાં છે. જિંદગીના બે અંતિમોને અડખેપડખે કરીને કચકડે કંડારવાની માતાઓની આ સ્થૂળ ક્રીડામાં શાશ્વત અને નશ્વર- ઉભય એકસાથે દૃષ્ટિગોચર થાય છે. પરસ્પર આલિંગન કરી રહેલ એક યુગલ પસાર થનાર રાહદારીને આલિંગનબદ્ધ સ્થિતિમાં જ પોતાનો ફોટો પાડી આપવા કહે છે. હેતુ એ કે પ્રેમની આ ઉત્કટ પળ ફોટોગ્રાફ તરીકે ચિરંજીવી બની રહે. પ્રેમમાં ચસોચસ ભેટવું કોને ન ગમે? પણ મુશેક્ટાટ આલિંગનની સ્થિતિમાં શું આજીવન રહી શકાય ખરું? પ્રેમ ગમે એટલો બળવત્તર કેમ ન હોય, દરેક આલિંગન પર એક્સપાઇરી ડેટ લખેલી જ હોવાની. ચેરી બ્લૉસમ કાયમી નથી એમ આશ્લેષ પણ હંગામી જ હોવાનો. આલિંગનમાં સુખ છે, પણ એ એટલા માટે જ છે કે આલિંગનના છેદગણમાં આવી ગયા બાદ બંને પ્રેમીએ પોતાપોતાના હિસ્સાના વેન સર્કલમાં પરત ચાલ્યા જવું ફરજિયાત છે. ક્ષણિક છે માટે જ એ ક્ષણેક્ષણે કરવું ગમે છે. સ્થાયી બની જાય તો આલિંગનમાંથી મજા ઊડી જાય. વારંવાર વાગોળવા મળે એ હેતુસર અંતરંગ પળોમાંય આપણે આગંતુકોને પ્રવેશ આપવા માંડ્યા છીએ. ચુંબન-આલિંગન તો યુગલના જીવનની અંગતતમ બાબત કહેવાય, પણ મૉમેન્ટ્સ કેપ્ચર કરી લેવાના મોહમાં આપણે આપણા અંગતને જાહેરકરાર આપતાં અચકાતા નથી. લગ્નપ્રસંગે ફોટો લેવાનું ચૂકી જવાય તો ફોટોગ્રાફર્સ હસ્તમેળાપ પણ એકથી વધારે વાર કરાવે છે. જિંદગી તો રિટેકની સગવડ આપતી નથી, પણ આપણને જીવાતી જિંદગીનો રિટેક લેવાની કુટેવ પડી ગઈ છે. ભવિષ્યમાં ફરી માણવાના લોભ પર અંકુશ મૂકી શકવાની અસમર્થતાને કારણે આપણે વર્તમાનને પૂર્ણતયા માણી શકવાની ક્ષમતા ગુમાવી બેઠા છીએ.

સમય સાથે બધું બદલાય છે, શું વ્યક્તિ કે શું પ્રેમ?
ઉપર બાઝી જશે જાળાં, ભલે ને એ જ રહેશે ફ્રેમ.

પ્રેમ પણ સમય સાથે બદલાશે. પણ શાશ્વતીની કામના, ક્ષણને જીવવા કરતાં સાચવી રાખવાની કામના આજના મનુષ્યને ચાલકબળ પૂરું પાડે છે. બે હૈયાં વચ્ચેની દોસ્તી અને બે મનુષ્યો તથા પ્રકૃતિ વચ્ચેની દોસ્તી સાચવી રાખવા માટે આજના માનવીને ઉપકરણોની જરૂર પડે છે. આપણું હૈયું આપણી છાતીના પિંજરામાં ઓછું અને ગેજેટ્સની માયાજાળમાં વધારે ધબકે છે. આજે વાતવાતની રિલ બનાવવાનો જે જુવાળ જનમાનસમાં ફેલાયો છે એ એની જ સાબિતી છે.

સર્જક વૃક્ષને સવાલ કરે છે કે પોતાનાં કાવ્યો આટલા સુંદર કેમ નથી? વાત પણ સાચી જ છે ને! કુદરતની કવિતાથી ચડિયાતું તો બીજું શું હોઈ શકે? ટોઇનું બાળપણ ગરીબી અને સંઘર્ષભર્યું હતું. કુંવારી સગર્ભા સ્ત્રીઓ માટેના ઘરમાં રહેવાની ફરજ પણ પડી હતી. કુંવારી મા બનીને સંતાન સાથે તેઓ પિતૃગૃહે આવ્યા, ત્યારે જાણ થઈ કે એમનું સમગ્ર લખાણ એમના પિતાએ સળગાવી નાંખ્યું હતું. લખવું એમને માટે સદા પીડાજનક રહ્યું છે. પોતાની અંગતતમ વેદનાઓને સાર્વજનિક સ્વીકૃતિ માટે કાગળ પર કંડારવું પડકારરૂપ છે. પણ જે અંદરની તકલીફોને જોઈ શકે, એ જ બાહરી સૌંદર્યને વધુ સારી રીતે માણી શકે. અંતર્દૃષ્ટિ ખુલી ન હોય એની બહિર્દૃષ્ટિ કુંઠિત જ હોવાની.

નજીકમાં જ બરાબર છાંટેલ રૂંછાદાર કોટમાં સજ્જ એક નવયૌવના પત્તા રમવા માટેનું ટેબલ સજાવી રહી છે. ટેબલ પર ચાદર બિછાવી એ એના પર મીણબત્તીઓ, પિકનિક માટેની છાબ અને વાઇનની બોટલ ગોઠવે છે. વાત પિકનિકની છે એટલે અન્ય પરિવારજનો કે મિત્રમંડળના આગમનની અપેક્ષા અને પ્રતીક્ષા પણ ખરાં જ. અત્યારે એ એકલી જ છે પણ જે રીતે ઋતુ આવતાં જ આ વૃક્ષો ભરાઈ ગયાં છે એ જ રીતે સમય આવતાં જ એનું ટેબલ અને એનું હોવું –બંને ચેરી બ્લૉસમ બની રહેશે. પાસે જ એક પિતા પોતાના અપંગ પુત્રની વ્હીલચેરને પાછળની તરફ નમાવે છે, જેથી કરીને એ આ સ્વર્ગીય નજારો માણવાથી વંચિત ન રહી જાય. પોતે જે જોઈ-માણી શકે છે એનો આનંદ પોતાના આત્મીયજન ચૂકી ન જાય એ બાબતની દરકાર આપણને સ્પર્શ્યા વિના રહેતી નથી. એક બીજો સંદર્ભેય અહીં ખૂલે છે. ભાવિ પેઢી પ્રકૃતિથી વિમુખ થતી જાય છે એને ફરી પ્રકૃતિ સાથે તાદાત્મય થતાં શીખવવાની વાત છે. પ્રકૃતિ સાથે એકત્વ ન અનુભવતી નવી પેઢીનું ભાવિ ધૂંધળુ છે એ વાત અપંગ બાળક અને વ્હીલચેરના પ્રતીક વડે સ-રસ કહેવાઈ છે. સમગ્ર કવિતાના પ્રવાહમાં ભળી જતી બે પંક્તિની એક નાનકડી અલાયદી કવિતાનો સંસ્પર્શ વર્તાય છે. માનવજીવનના સાવ નાનાં નાનાં પાસાંઓને સર્જકે નાનાં નાનાં વાક્યોમાં પણ અખિલાઈથી આલેખી બતાવ્યાં હોવાથી સાધારણ ભાસતી આ રચના હૃદયસ્પર્શી બની રહે છે.

સપાટાભેર ખરી રહેલ ઢગલાબંધ પુષ્પોને લઈને જે હળવી મર્મર જન્મે છે, એ મારફતે પ્રકૃતિ જાણે કવિના સવાલનો જવાબ દઈ રહી છે: ધીરજ ધર. તારી પાસે એક પુરાતન સૌંદર્ય છે. આ બંને પંક્તિઓ કવિએ મુખ્ય હરોળથી અળગી તો મૂકી જ છે, પણ એને ઇટાલિક્સમાં લખીને આખી રચનાની સાપેક્ષે એનું મૂલ્યાંકન પણ સવિશેષ આંક્યું છે. એ સિવાય રચનામાં કેવળ આ બે જ પંક્તિઓ પુનરોક્તિ પણ પામી છે. આગળ ઇટાલિક્સનો પ્રયોગ સર્જકે સવાલ પૂછવા કર્યો હતો, આ વખતે કુદરતના પ્રત્યુત્તરને અધોરેખિત કરવા માટે કર્યો છે. કવિ સુંદર કવિતાની તલાશમાં છે. પ્રકૃતિ જવાબ આપે છે કે એ તો પુરાતન કાળથી તારી અંદર જ છે. કસ્તૂરી મૃગ યાદ આવ્યું ને?:

જે શોધવામાં જિંદગી આખી પસાર થાય
ને એ જ હોય પગની તળે એમ પણ બને. (મનોજ ખંડેરિયા)

સૌંદર્ય માટે પુરાતન વિશેષણ કદાચ એટલા માટે પ્રયોજાયું છે કે જૂની વસ્તુઓ આપણને હંમેશા વધુ આકર્ષે છે. પ્રાચીન કિલ્લાઓના ખંડેર પણ આપણે પૈસા ખર્ચીને જોવા જઈએ છીએ. ધીરજ ધરીને લીલપ પહેરીને વર્ષ આખું ઊભા રહેલ ઝાડ આજે ફુલ્લકુસુમિત થયાં છે અને ફૂલો સતત આપમેળે ખરી રહ્યાં છે, એ જ રીતે ધીરજ ધરીને પ્રતીક્ષા કરીશું તો કવિતાના પુષ્પો આપમેળે ખીલશે પણ ખરાં અને કાગળ પર ધીમેધીમે ખરશે પણ ખરાં. વાત જાતમાં ભરોસો રાખીને રાહ જોવાની છે. જોનારની દૃષ્ટિ પોતે પણ એક ઉત્તમ કવિતા છે. સરવાળે, જીવનની ક્ષણભંગુરતાનું આ મધુરું ગાન છે. જે આજે છે એ જવાનું છે, એને ભરપૂર માણી લઈએ. ભલે બે પળનું કેમ ન હોય, પણ જીવનને પૂરેપુરું ખીલીને પૂરેપૂરું માણીએ. ટોઇ કહે છે: ‘આપણે એ ચીજના કેદી છીએ જેને આપણે જાણતાં નથી, જેનો આપણે સ્વીકાર કરતાં નથી, જેને આપણે બહાર આણતાં નથી, જેના વિષયમાં આપણે સચેત નથી, જેને આપણે નકારીએ છીએ….’

(*શીર્ષક પંક્તિ: ઉમાશંકર જોશી)

The Palms

When the sun went down in L.A. that day I was driving
a rental car east on Sunset Boulevard,
worn down by the endless internal battering,
and looked back to see the vivid capacious burned oceanic light,
the dust in the air that made the light palpable and beautiful
hanging over the pastel city, and saw the crunched little stores
with their brocades of steel locking them up
and the narrow streets springing downhill like madmen
running away; and there was a ridge that blocked the sun,
a scruffy torn wall of yellow earth with a few small houses on top,
widely spaced, disconnected-looking, though down from them
there was a neighborhood of bunched-up shacks
and a street that wound through patches of willow and bouganvillea;
and on the ridge that was sharply defined by the
rotted unmanageable light, there were a few palm trees,
untouched at that moment by breeze so that their tops
hung limply; and they seemed, black against the huge sky
of Los Angeles, like small dark thoughts tethered
at the end of reason’s thick ropes, hanging there in gratuitous solitude,
like the thoughts of a man behind a cluttered restaurant counter,
who speaks no English, wearing a hat made of butcher paper,
who slaps and slaps his small daughter, until they both are stunned,
stupid and helpless, overwhelmed by their lives.

– Charlie Smith

 
તાડનાં વૃક્ષ

એ દિવસે એલ.એ.માં સૂર્ય અસ્તાચળે જતો હતો, ત્યારે હું ભાડાની કાર હંકારી રહ્યો હતો
સનસેટ બુલેવર્ડ ખાતે પૂર્વ દિશામાં,
અંતહીન આંતરિક મારપીટથી થાકીને ઠૂસ થઈને,
અને મેં પાછળ જોયું પ્રખર વ્યાપક બળબળતા સમુદ્રી પ્રકાશ,
તથા ચિત્રિત શહેર ઉપર ઝળુંબી રહેલ હવામાંની ધૂળને જોવા માટે
જે પ્રકાશને સ્પષ્ટ અને સુંદર બનાવતી હતી,
અને મેં જોઈ લોખંડી વેલબુટ્ટાથી ગંઠાયેલી ભાંગીતૂટી નાની-નાની દુકાનો,
અને જોઈ સાંકડી ગલીઓ જે દૂર ભાગતા પાગલોની પેઠે
તળેટી તરફ ફૂટતી હતી, અને એક ટીલો હતો જેણે સૂર્યને અવરોધ્યો હતો,
પીળી માટીની એક ગોબરી તૂટી-ફૂટી દીવાલ જેના મથાળે એકમેકથી દૂર, વિસંગત દેખાતાં,
કેટલાક નાનાં-નાનાં ઘર હતાં, જો કે એમની નીચેની તરફ
નજીકમાં જ જૂથબંધ ઝૂંપડીઓ હતી
અને એક શેરી જે વિલો અને બોગનવેલના ગુચ્છાઓ વચ્ચે થઈને પસાર થતી હતી;
અને ટીલો, જે સડેલ અસહનીય પ્રકાશ વડે
સ્પષ્ટ રૂપથી પરિભાષિત થતો હતો, એના પર કેટલાક તાડનાં વૃક્ષ હતાં,
જે તે પળે પવનની લહેરોથી અછૂતા હતા જેને લઈને એમનાં તાલાં
લબડી પડ્યાં હતાં; એને એ બધા લોસ એન્જેલિસના વિશાળ આકાશ સામે
કાળાં દેખાતા હતા, જાણે નાનાનાના કાળા વિચારોને કારણોના જાડા દોરડાઓના છેડે
સામટા બાંધી ન દીધા હોય, અને લટકી રહ્યા હોય ત્યાં નિષ્પ્રયોજન એકાંતમાં,
રેસ્ટોરન્ટના અસ્તવ્યસ્ત કાઉન્ટર પછીતે ઊભેલ માણસના વિચારોની માફક,
જે અંગ્રેજી બોલી શકતો નથી, જેણે માંસ લપેટવાના કાગળની બનેલી ટોપી પહેરી છે,
જે પોતાની નાનકડી દીકરીને તમાચા પર તમાચા મારે છે, જ્યાં સુધી બંને જણ સહમી ન જાય,
નાસમજ અને નિઃસહાય, પોતાના જીવનથી વિહ્વળ.

– ચાર્લી સ્મિથ
(અનુ.: વિવેક મનહર ટેલર)

देंगे वही जो पाएंगे इस जिंदगी से हम

હિલસ્ટેશન પર સૂર્યાસ્ત થવાની તૈયારીમાં હોય એ સમયે સૂર્યાસ્ત ચૂકાઈ જવાની બીકે પૉઇન્ટ તરફ ઝડપભેર દોડતા લોકોને આપણે સહુએ જોયાં જ હશે. પર્વતની ટોચ ઉપર ઊભા રહીને દૂર ક્ષિતિજ ઉપર સૂર્ય આથમતો હોય એ વેળાએ આકાશમાં થતી રંગલીલા સહુને આકર્ષે છે. પણ પછી ઝડપભેર ધૂસર થતું વાતાવરણ આકાશની સાથોસાથ આપણી ભીતર પણ ઘેરો રંગ પાથરી દે છે. ક્યાંક પ્રેમીઓ ઢળતી એકબીજાને સાંજે જીવન-મરણના કોલ આપતા નજરે ચડે છે, તો ક્યાંક કોઈ કવિહૃદય ગ્લાનિથી છલકાઈ પણ ઊઠે છે. એક જ સ્થળે ઘટતી એક જ ઘટના એને માણનાર દરેક માટે અલગ-અલગ અર્થ બનીને આવે છે.

વસ્તુ ભલે ને એક હો, અહેસાસ પોતીકો,
યારો! અલગ-અલગ અહીં તો સૌની શામ છે.

એક જ વ્યક્તિ માટે પણ એક જ ઘટના અલગ-અલગ સમયે અલગ-અલગ અહેસાસ બનીને આવે એમ પણ બને. આજે મજાનો લાગતો સૂર્યાસ્ત આવતીકાલે મજાનો ન પણ લાગે. આપની આસપાસના વાતાવરણ અને વ્યક્તિ સાથે આપણે કઈ રીતે જોડાઈએ છીએ એનો મુખ્ય આધાર આપણા અંતરના અરીસા પર જે-તે સમયે એમની છબી કેવી પડે છે એના પર છે. ચાર્લી સ્મિથની કવિતાના માધ્યમથી આ વાત સમજીએ.

ચાર્લી સ્મિથ. અમેરિકન કવિ. જન્મ. 27 જૂન, 1947. હાલ (2023માં) ન્યૂયૉર્ક ખાતે રહે છે. કવિ હોવા ઉપરાંત તેઓ સફળ નવલકથાકાર પણ છે. પ્રસ્તુત રચના ‘ધ પામ્સ’ 1993માં પ્રગટ થયેલ એ જ નામના સંગ્રહમાંની શીર્ષસ્થ કૃતિ છે. આધુનિક અંગ્રેજી કવિતામાં ચલણી બનેલ અછાંદસ અથવા ગદ્યકાવ્યની ચાલ જ કવિને બહુધા પસંદ હોવાથી પ્રસ્તુત રચનામાં પણ છંદોલય તથા પ્રાસાદિની ઉપસ્થિતિ નથી. કવિની અન્ય રચનાઓનો અભ્યાસ કરીએ તો ખ્યાલ આવે છે કે સંકુલ વાક્યરચનાઓ અને અતિસંકુલ અભિવ્યક્તિ એમને વધુ પસંદ છે. એમની એક રચના ‘સ્પ્રંગ (sprung)’માં આવતા પ્રયોગ ‘all that is left to put momentarily against the crimes of our nature’ વિશે એમને પૂછવામાં આવતાં એમણે ખુલાસો કર્યો હતો કે ભીતરી આકસ્મિક આવશ્યકતાએ એમની પાસે આ શબ્દપ્રયોગ કરાવ્યો હતો પણ સાથે જ એનો સુસ્પષ્ટ અર્થ બતાવવા પોતે અસમર્થ હોવાનું પણ સ્વીકાર્યું હતું. પ્રસ્તુત રચનામાં પણ આવા શબ્દપ્રયોગો સાથે આપણી મુલાકાત થવાની જ છે.

ચાર્લીની આ કવિતા સામાન્ય રીતે જોવા મળતાં અછાંદસ કાવ્યોથી થોડી અલગ તરી આવે છે, કારણ કે કવિતામાં પંક્તિઓ તો ત્રેવીસ છે, પણ વાક્ય કેવળ એક જ છે. જી હા, આખી કવિતા સળંગ એક જ વાક્યની બનેલી છે. અલ્પવિરામની મદદથી અનેકાનેક વાક્યાંશ મૂળ વાક્યમાં ઉમેરાતા રહે છે, પણ વાક્ય તો છેક કાવ્યાંતે જઈને જ પૂરું થાય છે. આ પ્રકારની કાવ્યરીતિને લઈને એક તરફ વાક્યરચના અતિશય સંકુલ બને છે, જેને લઈને કવિતાનો કેન્દ્રસ્થ ભાવ વધુને વધુ ઘુંટાય છે અને કવિતા છાતીમાં ડચૂરાતી હોય એમ એક અસ્વસ્થતાનો શિકાર ભાવકને બનાવે છે. બીજી તરફ, આખી રચના એક જ વાક્યમાં લખાયેલી હોવાથી વાંચકને વચ્ચેવચ્ચે શ્વાસ લેવાનો સમય મળતો નથી. રચનામાંથી સડસડાટ પસાર થવાની ફરજ પડે છે. પરિણામે જે અનુભૂતિમાંથી આ કવિતા જન્મી છે, એ જ અનુભૂતિ એ જ માત્રામાં આપણને સહુને કરાવવાનો કવિનો ઈરાદો બખૂબી સફળ થાય છે. સર્જનની પળોને સહિયારવા માટે ભાષા તો એકમાત્ર ઉપાદાન છે જ, પણ કાવ્યસ્વરૂપ પણ કઈ રીતે આ કાર્યમાં સહાયક નીવડી શકે એ સમજવા માટે પ્રસ્તુત રચના સારું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે.

લૉસ એન્જેલિસ શહેર જાવ અને સનસેટ બૂલવાર્ડ જોયા વિના પાછા ફરો તો શહેર જોયેલું ન કહેવાય. હોલિવૂડના દિગ્ગજ કળાકારો ત્યાં રહે છે, હૉટલ-કાફે, શોપિંગ અને નાઇટ લાઇફથી ધમધમતો આ વિસ્તાર શહેરના હૃદય સમો છે. પશ્ચિમના દરિયાકાંઠે પહાડોની હારમાળા વચ્ચેનો આ ભાગ જિંદગીથી ભર્યોભર્યો અનુભવાય છે. બૂલવાર્ડ એટલે જેની બંને બાજુએ વૃક્ષોની હારમાળા હોય એવો પહોળો રસ્તો. દરિયાકાંઠાના આ વિસ્તારમાં તાડવૃક્ષોનું વર્ચસ્વ સહેજે વર્તાય છે. કવિ જે દિવસની વાત કરે છે, એ દિવસે સૂર્યાસ્ત થઈ રહ્યો હતો એ સમયે કથક સનસેટ બૂલવાર્ડમાં પૂર્વ દિશામાં ભાડાની કાર હંકારી રહ્યો હતો. કવિતાની કરામત અહીંથી જ શરૂ થઈ જાય છે. આ વિસ્તારમાં પૂર્વ તરફ આગળ વધવું મતલબ વિસ્તારને પાછળ છોડતા જવાની દિશા પકડવી. જે વિસ્તારની ખરી રોનક જ સૂર્યાસ્ત પછી શરૂ થાય છે, એ વિસ્તારથી એ સમયે જ દૂર જવા તરફનું પ્રયાણ કાવ્યારંભે જ વાતાવરણ બોઝલ કરી દે છે. બીજું, આ એવા દેશની વાત છે જ્યાં પોતાની માલિકીની કારનું હોવું અતિસામાન્ય ગણાય છે. આવા દેશમાં પણ કથક ભાડૂતી કાર ચલાવી રહ્યો હોવાની હકીકત એની નબળી આર્થિક સ્થિતિને અધોરેખિત કરે છે. અતિવૈભવશાળી પ્રદેશ સામે ભાડૂતી કારનો વિરોધાભાસ બે દિશાઓના વિરોધાભાસને ધાર કાઢી દે છે.

બાહ્ય પ્રકૃતિ અને વૈભવના વિરોધાભાસોને બહુ ઓછા શબ્દોમાં તાદૃશ કર્યા બાદ કવિ ભીતરી દ્વંદ્વ પ્રકટ કરે છે. કથકનું આંતરમન લોહીલુહાણ છે. કારણ તો કવિએ આપ્યા નથી (જરૂરી પણ નથી), પણ કથકની અંદર અંતહીન યુદ્ધ ચાલી રહ્યું છે. યુદ્ધ અંતહીન છે, મતલબ આ એવું યુદ્ધ છે, જેમાં કોઈ પરિણામ કદી આવનાર નથી. હારજીત કામ્યા વિના ઇચ્છા હોય કે નહીં, સતત લડતા-બાખડતા રહેવાનું છે. યુદ્ધ આંતરિક છે, માટે ફરજિયાત છે. પણ આ અંતહીન મારપીટને લઈને કથક થાકીને ઠૂસ થઈ ગયો છે. પણ કોઈ યુદ્ધ એટલું મોટું હોતું નથી કે કવિને ખતમ કરી શકે. હતાશા અને થાકની પરાકાષ્ઠાએ પણ નાયકની ભીતરનો કવિ મરી પરવાર્યો નથી. એને ખબર છે કે આ ટાણું પ્રકૃતિ અને નગર –ઉભયના સૌંદર્યના તીવ્રતર થવાનું ટાણું છે. રિઅર વ્યૂ મિરરના નાનકડા પરદાનો ઉપયોગ કરી જાતને મનાવી લેવાના બદલે એ ચાલુ કારે પાછળની તરફ જુએ છે, જે જગ્યાએ આકાશ અને શહેર બંનેએ નવા રંગરૂપ ઓઢવાનું શરૂ કર્યું છે.

કથકને અપેક્ષા હતી કે આ સમયે એ પાછળ જોશે તો વિશાળ સમુદ્ર પર પથરાઈ રહેલ સાંજના પીળા-કેસરી રંગ પાણી પરથી પરાવર્તિત થવાના કારણે અસીમ અફાટ સમુદ્ર ભડકે બળતો હોવાનો ભાસ એને જોવા મળશે, તથા આ પ્રકાશની લીલાને વધુ સ્પષ્ટ અને વધુ સુંદર બનાવતી હવામાં વ્યાપ્ત ધૂળ ચિત્ર સમા દેખાતા શહેર ઉપર ઝળુંબતી જોવા મળશે. આ દૃશ્ય એણે અગાઉ અનેકવાર જોયું હશે એટલે જ એની ડોક ચાલુ ગાડીએ પાછળ તરફ વળી છે. પણ આજની પરિસ્થિતિ અલગ છે. આજનો કથક જીવનની સમસ્યાઓથી હારેલો-થાકેલો મનુષ્ય છે. વળી, આ સમસ્યાઓ અંતહીન હોવાને કારણે એ નાસીપાસ પણ થયેલ છે. પરિણામે આજે એની નજર પ્રકૃતિનું સાંધ્યનર્તન નિરખવાના સ્થાને બીજું જ કંઈ જોઈ રહી છે. સાહિર લુધિયાનવીની ગઝલના બે શેર આ તબક્કે અવશ્ય યાદ આવે:

तंग आ चुके हैं कशमकश-ए-ज़िंदगी से हम
ठुकरा न दें जहाँ को कहीं बे-दिली से हम

हम ग़मज़दा हैं, लाये कहाँ से खुशी के गीत
देंगे वही जो पायेंगे इस ज़िंदगी से हम

ત્રસ્ત મગજના કૅન્વાસ પર સૌંદર્યાનુભૂતિને સ્થાન નથી. એટલે બુલેવાર્ડની ચકાચૌંધ સૃષ્ટિના સ્થાને એ જરીકામ જેવી ભાસતી લોખંડની બુટ્ટેદાર જાળીઓને લઈને એકમેક સાથે ગંઠાઈ ગયેલી જણાતી ભાંગીતૂટી નાની-નાની દુકાનોની નોંધ લે છે. લોખંડની જાળીઓમાં જરીકામ નજરે ચડે એ વાત સાથોસાથ કવિસહજ સૌંદર્યબોધની ખાતરી પણ કરાવે છે. પર્વતની ટેકરીની તળેટી તરફ ફૂટતી સાંકડી ગલીઓ દૂર ભાગતા પાગલો જેવી નજરે ચડે છે. અને માથે સૂર્યને અવરોધતો ટીલો દેખાય છે. પીળી માટીની તૂટી-ફૂટી ગંદી દીવાલ જેના મથાળે કેટલાંક નાનકડાં ઘરો એકબીજા સાથે કોઈ સંબંધ ન હોય એમ છૂટાછવાયાં દેખાય છે અને નજીકમાં જ પેલી દુકાનોની જેમ જૂથબંધ ઝૂંપડીઓ પણ છે. વેરવિખેર નાનાં મકાન સહિત જે કંઈ નજરે ચડી રહ્યું છે એ વિસંબદ્ધતા અને વિક્ષુપ્તતાની લાગણી જન્માવે છે. વૃક્ષને વેલગુચ્છા વચ્ચેથી પસાર થતી શેરીનું સૌંદર્ય જો કે આ સમયે પણ કથકની નજરથી અછતું રહેતું નથી. પણ સુંદરતાની આછીપાતળી આવી નોંધની સાથે જ વિક્ષુબ્ધ મનને સૂર્ય જેની પાછળ સંતાયેલ છે એવા સ્પષ્ટ દેખાતા ટીલા તરફથી આવતો પ્રકાશ સડેલો અને અસહનીય અનુભવાય છે.

હીંચકો જે રીતે સતત આગળ-પાછળ ગતિ કરતો રહે એ રીતે રૂપ અને કુરૂપતા વચ્ચે કવિમન ઝોલા ખાયે રાખે છે. નજર માટે અસહ્ય લાગતી ટેકરી પર તાડવૃક્ષોની હાજરી નોંધવાનું નજર ચૂકતી નથી, પણ પવનની અનુપસ્થિતિમાં તાડના તાલાં કોઈએ પ્રાણ હેરી ન લીધાં હોય એમ લબડી પડ્યાં હતાં અને પ્રકાશિત વિશાળ આકાશની પૃષ્ઠભૂમાં એકપાર્શ્વ ચિત્ર (silhouette) સમાં ભાસતાં હતાં. કવિમન અદ્વિતીય રૂપકની મદદથી દૃશ્યને અનૂઠો ઓપ આપે છે. નિર્હેતુક એકાંતમાં કાળા મ્લાન વિચારોને કોઈએ કારણોના જાડા દોરડાને છેડે એકસામટા બાંધી દીધા હોવાનું તેઓ અનુભવે છે. ગ્લાનિયુક્ત મનમાં જન્મતા ક્લુષિત વિચારોના ઉદ્ભવ વિશે કોઈ કારણ કે તારણ કાઢી શકાય એમ નથી. આ વિચારો વળી ગંઠાયેલા પણ છે, એટલે એના સહારે કોઈ દિશામાં ગતિ કે પ્રગતિ પણ સંભવ નથી. એક રૂપકથી ભાવકને અનુભવાતી પીડા ઓછી હોય એમ કવિ એને બીજા રૂપક સાથે જોડે છે. નિષ્પ્રયોજન એકાંતમાં લટકતા આ વિચારો જાણે કે કોઈ રેસ્ટોરન્ટના અસ્તવ્યસ્ત કાઉન્ટરની પાછળ ઉભેલા માણસના વિચારો જેવા છે, જે અંગ્રેજી નથી બોલી શકતો. મતલબ, આ જગ્યાએ તે આગંતુક છે. માંસ લપેટવા વપરાતા જાડા કાગળમાંથી બનેલ ટોપી એણે પહેરી છે અને બંને જણ સહમી ન જાય ત્યાં સુધી તે પોતાની નાનકડી દીકરીને તમાચા પર તમાચા માર્યે રાખે છે. છાતીમાં ડચૂરો ભરાઈ પડ્યો હોવાનો અર્થબોધ કરાવતી રચનામાં અણધારી હિંસા સાથે આપણો સામનો થતા છળી પડવા જેવું અનુભવાય છે. નાની દીકરી પરના સગા બાપનો અત્યાચાર કાવ્યાર્થની સંકુલતામાં એક ઓર પરત ઉમેરે છે.

ચાલુ કારે પાછળ જોતાં દેખાતા દૃશ્યની અનુભૂતિના અંકોડા ગૂંથાતા-ગૂંથાતા અચાનક સામે આવેલ આ ચિત્ર ભૂતકાળની કોઈક ઘટનાના પુનર્સ્મરણને લઈને છે. વાહનચાલકના મનનો ઉદ્વેગ એને સમાંતર કોઈક ઉદ્વેગ સાથે છેડા જોડી બેસે છે. પોતાના જીવનથી વિહ્વળ ગરીબ નાસમજ બાપ-દીકરી જે નિઃસહાયતા અનુભવે છે એ આ ક્ષણે આપણી પોતે પણ અનુભવીએ છીએ. કવિમનની વ્યાકુળતાની પરાકાષ્ઠાએ યથાતથ આપણને સફળતાપૂર્વક પહોંચાડતાવેંત કવિતા પૂરી થઈ જાય છે. ત્રેવીસ-ત્રેવીસ પંક્તિથી બંને તરફ અક્ષરોના ઝાડ ઊગ્યા હોય એવી વાક્યોની ગલીઓમાંથી સડસડાટ દોડતી આપણા અહેસાસની ગાડી અચાનક કાવ્ય પૂરું થઈ જતાં સામે મળતા પૂર્ણવિરામ સાથે અથડાઈને જાણે આપણા અસ્તિત્વ સમગ્રના ફૂરચેફૂરચા કરી દે છે.

નોકરી પર દિવસ જો સારો ગયો હોત કે બોસે પ્રમોશન જાહેર કર્યું હોત કે સાથીકર્મચારિણીએ પ્રેમપ્રસ્તાવ પૂક્યો હોત તો લૉસ એન્જેલિસની સાંજનું આ જ દૃશ્ય કથકને અલગ દેખાયું હોત. પવનથી ‘અછૂતા’, ‘લગડી’ પડેલ તથા ‘કાળાં’ દેખાતા તાડવૃક્ષોની પાર્શ્વછાયામાં કાવ્યનાયકને ઈશ્વરની કળા નજરે ચડી હોત. નાયકનું અંતર્જગત બાહ્યજગત પર પ્રતિબિંબાવાના કારણે દૃશ્યના આયામ બદલાયા છે. દુનિયા આપણા ઉપર જે રીતે અસર કરે છે, એ જ પ્રમાણે, બદલામાં આપણે દુનિયાનું સર્જન કરીએ છીએ… ફરી એકવાર સાહિરને જ યાદ કરીને આપણે પણ આજની વાત પર પૂર્ણવિરામ મૂકીએ…

दुनिया ने तजरबात-ओ-हवादिस की शक्ल में
जो कुछ मुझे दिया है वो लौटा रहा हूँ मैं |