Solace

My window opens out into the trees
And in that small space
Of branches and of sky
I see the seasons pass
Behold the tender green
Give way to darker heavier leaves.
The glory of the autumn comes
When steeped in mellow sunlight
The fragile, golden leaves
Against a clear blue sky
Linger in the magic of the afternoon
And then reluctantly break off
And filter down to pave
A street with gold.
Then bare, gray branches
Lift themselves against the
Cold December sky
Sometimes weaving a web
Across the rose and dusk of late sunset
Sometimes against a frail new moon
And one bright star riding
A sky of that dark, living blue
Which comes before the heaviness
Of night descends, or the stars
Have powdered the heavens.
Winds beat against these trees;
The cold, but gentle rain of spring
Touches them lightly
The summer torrents strive
To lash them into a fury
And seek to break them—
But they stand.
My life is fevered
And a restlessness at times
An agony—again a vague
And baffling discontent
Possesses me.
I am thankful for my bit of sky
And trees, and for the shifting
Pageant of the seasons.
Such beauty lays upon the heart
A quiet.
Such eternal change and permanence
Take meaning from all turmoil
And leave serenity
Which knows no pain.

– Clarissa Scott Delany

 
સાંત્વના

મારી બારી બહાર ઝાડી તરફ ખુલે છે
અને ડાળીઓ તથા આકાશથી બનેલી
એ નાનકડી જગ્યામાંથી
હું જોઉં છું કે પસાર થતી ઋતુઓ
કોમળ હરિયાળીને ગાઢા ભરાવદાર પાંદડાઓ માટે
માર્ગ પ્રશસ્ત કરતી નીરખે છે.
શરદ ઋતુનો ખરો મહિમા ત્યારે પ્રકટ થાય છે
જ્યારે સૌમ્ય તડકામાં તરબોળ
નાજુક, સોનેરી પાંદડાઓ
નિરભ્ર ભૂરા આકાશની પશ્ચાદ્ભૂ સામે
બપોરના જાદુ સામે ટકી રહે છે
અને પછી અનિચ્છાએ તૂટી જાય છે
અને શેરીને સોનાથી મઢી દેવા માટે
બધે પથરાઈ વળે છે.
પછી ઉઘાડી, ભૂખરી શાખાઓ
ડિસેમ્બરના ઠંડા આકાશની સામે
સ્વયંને ઊંચે ઊઠાવે છે
ક્યારેક ગુલાબ અને સમીસાંજના આથમતા ઓળામાં
એક જાળ ગૂંથતી તો
ક્યારેક એ ગાઢા ભૂરા આકાશ પર સવાર થતા
નૂતન શીર્ણ ચંદ્ર
અને તેજસ્વી તારા સામે,
જે ભારઝલ્લી રાત ઊતરી આવે, અથવા તારાઓ
આકાશને ભૂરકીથી ભરી દે એ પહેલાં દૃષ્ટિગોચર થવા માંડે છે.
હવાઓ આ વૃક્ષો સાથે ટકરાય છે;
વસંતનો ઠંડો, પરંતુ હળવો વરસાદ
એમને મૃદુતાથી સ્પર્શે છે;
ઉનાળાની ઝડીઓ
એમને પ્રકોપિત કરવાના
અને એમને તોડી નાંખવાના પ્રયાસો કરે છે-
પરંતુ તેઓ અડીખમ ઊભાં રહે છે.
મારી જિંદગી વિહ્વળ છે
અને એક બેચેની, ક્યારેક ક્યારેક
એક પીડા- ફરીથી એક અસ્પષ્ટ
અને ચોંકાવનાર અસંતોષ
મારા પર હાવી થઈ જાય છે.
હું આભારી છું મારા હિસ્સાના આકાશ
અને વૃક્ષો માટે, અને ઋતુઓના
બદલાતા તમાશા માટે.
આવી સુંદરતાથી હૃદય પર છવાઈ જાય છે
એક શાતા.
આ પ્રકારના શાશ્વત પરિવર્તન અને સ્થાયીતા
તમામ ઉથલપાથલમાંથી એક અર્થ ગ્રહણ કરે છે
અને રહી જાય છે કેવળ શાંતતા
જે કોઈ પીડાને જાણતી નથી.

– ક્લેરિસા સ્કૉટ ડેલેની
(અનુ.: વિવેક મનહર ટેલર)
બુદ્ધત્વ પામવા માટેની કૂંજી…

વિકાસની કાતર વડે શહેરોએ મનુષ્યોને પ્રકૃતિ સાથે જોડતી નાળ કાપી નાંખી છે. પણ ગર્ભનાળ કાપીને તબીબ માતા અને બાળકને શરીરથી તો અલગ કરી નાંખી શકે છે, પણ માતા અને બાળકને આજીવન જે અદૃશ્ય ગર્ભનાળ એકમેક સાથે જોડી રાખે છે એને કોઈ તબીબ કાપીને બે જણને અલગ કરી શકતો નથી. સિમેન્ટ-કૉંક્રિટના જંગલોમાં ફસાઈ ગયેલા મનુષ્ય માટે ઘરની બારી અથવા ગેલેરી જ એવી અસ્ક્યામત છે, જે કંઈક અંશે તો કંઈક અંશે પણ પ્રકૃતિ સાથે એની ગર્ભનાળનું પુનઃસંધાન કરી આપે છે… જો કે જેમની અંદર થોડી સંવેદના બચી ગઈ છે, એવા લોકોના ઘરની બારી જ હવા-ઉજાસ અને પડદા ખોલબંધથી આગળ વધીને પ્રકૃતિ તરફ મીટ માંડવાના કામમાં આવે છે. મા-બાળક વચ્ચેની અદૃશ્ય ગર્ભનાળ જેવી આ બારી સંવેદનશીલ મનુષ્યને કુદરત સાથે જોડેલો રાખે છે. બાકી આજના મોટાભાગના માણસો માટે તો-

હું ચોરસ ઓરડામાં બંધ રહીને જોઉં છું દુનિયા,
ફૂલો ચોરસ છે, ચોરસ ખૂશ્બુ ને ચોરસ છે આ આભો.

આજે જે રચનાની માંડણી કરવી છે, એમાં પણ માનવી અને પ્રકૃતિ બેને અદૃશ્ય ગર્ભનાળથી જોડી રાખતી બારી જ કેન્દ્રસ્થાને છે. ઘડિયાળના કાંટા અને કેલેન્ડરના પાનાં તો સતત ફરતાં રહે છે, પણ બારી ત્યાંની ત્યાં સ્થિર રહે છે. મકાનની બારીમાંથી બહાર રેલાતી નજર શું કહી રહી છે એ સાંભળવા જેવું છે, કારણ કે બારી જ ઘરબહારના ઝાડ સાથેનું અને એ મિષે કુદરત સાથે તાદાત્મ્ય સાધવામાં નિમિત્ત બને છે. અને કથકના વિચાર પણ કેવળ બારી બહારના દૃશ્યો પૂરતા સીમિત ન રહેતા સ્વથી સર્વ અને સર્વથી સ્વ સુધી વિસ્તરે છે.

ક્લેરિસા સ્કૉટ ડેલેની. ૧૯૦૧માં અમેરિકાના અલાબામા રાજ્યમાં જન્મ. આફ્રિકન-અમેરિકન કવયિત્રી, નિબંધકાર, શિક્ષક, અને હાર્લેમ રિનેસન્સ સાથે સંકળાયેલ સામાજીક કાર્યકર્તા. ઉત્સાહી રમતવીર પણ હતાં. તેઓ વેલેસ્લેમાં હોકીની રમત માટે યુનિવર્સિટીનો પત્ર મેળવનાર પ્રથમ અશ્વેત છાત્ર હતાં. કિડનીમાં ચેપ લાગવાના કારણે કેવળ છવ્વીસ વર્ષની વયે નિધન. નિબંધો અને નાટકોપરાંત એમની પાસેથી આપણને કેવળ ચાર જ કવિતાઓ મળી છે, જેમાંની એક તે આ. આ એક કવિતાની પંક્તિસંખ્યા એની બાકીની ત્રણેય કવિતાઓની પંક્તિઓના સરવાળા કરતાં વધારે છે. કુલ પંચ્યાસી જ પંક્તિઓની બનેલ ચાર જ કવિતાઓ લખી હોવા છતાં મૃત્યુના લગભગ સો વરસ પછી પણ એનું નામ ભૂલી જવાયું નથી. આ જ છે શબ્દની સાચી તાકાત. આ જ છે સર્જકની ખરી ઉપલબ્ધિ. આ જ છે મોટામાં મોટો પુરસ્કાર.

‘સાંત્વના’ કવિતા સ્વરૂપની દૃષ્ટિએ મુક્ત કાવ્ય –અછાંદસ રચના છે. પંક્તિઓની અનિયમિતતા કવિતાના ચિંતનશીલ અને સેંન્દ્રિય અનુભૂતિમાં યોગદાન આપતી અનુભવાય છે. અછાંદસ કાવ્યવિધા ઋતુઓની અપ્રત્યાશિત પ્રકૃતિ તથા કથકની લાગણીઓને પ્રતિબિંબિત કરવામાં સહાયક તો બને જ છે, તદોપરાંત કઠોર કાવ્યમાળખાંના અભાવને લઈને રચનાને પ્રાકૃતિક પ્રવાહની અનુમતિ પણ મળતી પ્રતીત થાય છે.‘સાંત્વના’ શીર્ષક પરથી કવિતા વિશે અનુમાન થઈ શકતું નથી. એટલે શીર્ષકની વાત આપણે અંતે કરીશું.

કાવ્યારંભ ‘મારી બારી’થી થાય છે. આ શરૂઆત સાહજિક છે, કારણ કે માનવસ્વભાવના વર્તુળનું કેંદ્રબિંદુ જ ‘સ્વ’ છે. પણ છેતાળીસ પંક્તિની આ કવિતામાં ‘મારી’ શબ્દ બીજીવાર છેક તેંત્રીસમી પંક્તિના આરંભે આવે છે. આખી કવિતામાં બે જ વાર ‘My’ અને ‘I’ તથા એક જ વાર ‘Me’ પ્રયોજાયા છે. સરવાળે એ વાત ઊડીને આંખે વગે છે કે જે વાતની શરૂઆત જ ‘સ્વકીયતા’થી થઈ હતી, એમાં પછી ‘સ્વ’ ઓછો અને ‘સર્વ’ જ વધુ નજરે ચડે છે. ‘મારી’ બારીમાંનો ‘હુંકાર’ કેવળ પ્રકૃતિ સાથે તાદાત્મ્ય સાધવા-વર્ણવવાની એક કૂંચી માત્ર હતી. કદાચ આ રચના આપણને આ કારણોસર પણ વધુ સ્પર્શી જાય છે. કથકના ઘરની બારી બહાર ઝાડીઓ તરફ ખુલે છે, જેમાંથી થોડી ડાળીઓ અને થોડું આકાશ નજરે પડતાં રહે છે. બારી સ્થિર છે પણ બહારની દુનિયા સતત બદલાતી રહે છે.આ બારી કથકની આંખ બની ગઈ છે. ‘નાની મારી આંખ, એ જોતી કાંક કાંક’ની જેમ બારીમાંથી દેખાતી આ નાનકડી દુનિયામાં એક પછી એક ઋતુઓ પસાર થતી દેખાય છે. કોમળ હરિયાળી ગાઢા ભરાવદાર પાંદડાઓ માટે માર્ગ પ્રશસ્ત કરતી પણ નજરે ચડે છે.

બારી બહાર હવે ઋતુ બદલાઈ છે. પાનખર આવી ચૂકી છે. શરદ ઋતુના સૌમ્ય તડકામાં તરબોળ થતી નાજુક, સોનેરી પાંદડીઓ ક્યાંય સુધી ખરવું જ નથીના નિર્ધાર સાથે ટકી રહેતી નજરે ચડે છે. પાછળ વાદળ વિનાના ભૂરા સાફ આકાશને લઈને અસ્તિત્ત્વ માટેનો આ જંગ વધુ રમણીય લાગે છે, પણ પછી સાંજ સુધીમાં તો એ પાંદડાઓએ ડાળત્યાગ કરવો જ પડે છે. પાનખરમાં પાંદડાઓનું આ ખરું-ખરું થઈને અટકી-લટકી રહેવા અને પછી ખરી જવાની ઘટનામાં નાયિકાને એમની અનિચ્છા નજરે ચડે છે, જેમાં આપણને સર્જકહૃદયની ઋજુતા નજરે ચડે છે. ‘પાનખરોમાં પાન ખરે ને, ઝાડનો આખો વાન ખરે ને, ત્યારે સાલું લાગી આવે’ (મુકેશ જોષી)

પાંદડાં ખરીનેય શેરીને સોનાથી મઢી દેવી ન હોય એમ જાજમ થઈને પથરાઈ જાય છે. અમેરિકાની પાનખર આપણે ત્યાં કરતાં ખૂબ અલગ હોય છે. ત્યાં પાનખરમાં પાંદડાંનો લીલો રંગ ખરતાં પહેલાં અલગ-અલગ રંગોમાં પરિણમે છે, પરિણામે ત્યાંના વૃક્ષોનું આખેઆખું કલેવર જ બદલાઈ જાય છે. અલગ-અલગ રંગોમાં ઢળી ગયેલ ઝાડવાંઓની ભાતીગળ સૃષ્ટિ નિહાળવા લોકો ખાસ આ સમયે ઉત્તરથી દક્ષિણ તરફની રોડ-ટ્રિપ કરતાં હોય છે. નાયિકાની બારીબહારનું ઝાડ સોનેરી થઈ ગયું છે, એટલે ખાલી થતી વેળાએ ‘ફાંટું ભરીને સોનું’ ઠાલવીને આખી શેરીને સોનાની બનાવી દે છે. ખાલી થતાં થતાંય અન્યને સભર કઈ રીતે કરી શકાય એ પ્રકૃતિ પાસેથી આપણે શીખવાનું છે.

પર્ણરહિત નગ્ન, ભૂખરી ડાળીઓ ડિસેમ્બરના ઠંડા આકાશ સામે ઝૂકી નથી જતી, પણ પાંદડા ખેરવી દીધા બાદ ભાર ઓછો ન થઈ ગયો હોય એમ ઊંચી ઊઠે છે. ક્યારેક આ ડાળીઓ ગુલાબ અને ધૂસર સમીસાંજ વચ્ચે જાળું ગૂંથતી હોય એવી દીસે છે. તો ક્યારેક વળી ભારઝલ્લી ઠંડી રાત ઊતરી આવે અને તારાઓ આકાશને ભૂરકી છાંટી દીધી હોય એમ આખું ભરી દે એ પહેલાંના ગાઢા ભૂરા આકાશમાં દૃશ્યમાન થતા અમાસ પછીના નવા શીર્ણ ચંદ્ર તથા શુક્રના તેજસ્વી તારા સન્મુખ સ્વયંને ઊંચે ઊઠાવતી હોવાનું મહેસૂસ થાય છે. બહુ ઓછી જગ્યામાં શિયાળાના ભૂરા આકાશના ઉપરાછાપરી એકસમાન ભાસતા ઉલ્લેખમાં કવયિત્રીની વયસહજ અપરિપક્વતા પણ છતી થતી અનુભવાય છે. કવિતા લખવાનો એમનો કુલ અનુભવ સો પંક્તિ જેટલો પણ નહોતો થઈ શક્યો એ અત્રે યાદ રહે.

શિયાળાના લાંબા વર્ણન પછી વસંત અને ઉનાળાની વાત બહુ ઓછી પંક્તિઓમાં આટોપી લઈ સર્જક બારી બહાર ફરતા રહેતા ઋતુચક્રને સંપૂર્ણ બનાવે છે. હવાઓ આ વૃક્ષો સાથે ટકરાય છે, વસંત ઋતુનો ઠંડો પણ હળવો વરસાદ (યાદ રહે, આ અમેરિકાની વસંત છે!) એમને મૃદુતાથી સ્પર્શે છે પરંતુ ઉનાળાની તોફાની વાઝડીઓ તો આ ઝાડવાંઓને તોડી ન નાંખવાં હોય એમ ત્રાટકે છે. ઉનાળાના ઉશ્કેરણીભર્યા હુમલાથી ન તો આ ઝાડવાં પ્રકોપિત થાય છે, ન તો એ નમતું જોખીને તૂટી જાય છે, તેઓ તો બસ અડીખમ ટકી રહે છે, ઊભાં રહે છે. અગાઉ જે રીતે પાંદડાઓની ‘અનિચ્છા’ કવયિત્રીએ અનુભવી-અભિવ્યક્ત કરી હતી, એ જ રીતે અહીં ઝાડવાંઓને ક્રોધિત કરવા માંગતા ઉનાળાનું આલેખન કરીને ઝાડવાંઓના સ્વભાવની શક્યતાનું પણ સજીવીકરણ કર્યું છે. ઝાડ ગુસ્સો કરતાં નથી એ અલગ વાત છે, પણ આ બંને જગ્યાએ પ્રકૃતિ સાથે સર્જકની જે સમસંવેદનશીલતા પ્રગટ થાય છે એની નોંધ લેવી આવશ્યક બને છે.

સર્જકે બે ભાગ અલગ તારવ્યા ન હોવા છતાં અહીં આગળથી કવિતાનો બીજો ભાગ શરૂ થતો દેખાય છે. અહીં સુધીના નિતાંત ઋતુચક્રનિરૂપણ બાદ ફરી ‘મારી’ શબ્દ અતળનું ઊંડાણ ફેડીને પ્રગટ થાય છે. બારી બહાર મોસમના એકધારા બદલાવોને લઈને વૃક્ષોની અવસ્થામાં પણ જે બદલાવો આવ્યે રાખે છે એને જોયા કરતાં સર્જક કેવળ મૂક સાક્ષી નથી, એ સ્વયં પણ જાણે વૃક્ષ જ છે. પેલાં ઝાડવાંઓ બારીની એ તરફ, અને આ ઝાડવું બારીની આ તરફ. નાયિકાને સ્વયંની જિંદગી વિહ્વળ અનુભવાય છે. ક્યારેક એ બેચેની અનુભવે છે તો ક્યારેક ક્યારેક એક પીડા એના પર સવાર થઈ જાય છે. એક અસ્પષ્ટ પરંતુ ચોંકાવી દે એવો અસંતોષ પોતાના પર હાવી થઈ જતો હોવાનું તેણી અનુભવે છે. ઋતુઓની બારી બહારની કુદરત પરની અસર વિગતવાર આલેખ્યા બાદ પોતાની નિરાશ માનસિકતા વિશે પણ તેઓ ટૂંકાણમાં જ વાત કરે છે, અને કવિતાનો ત્રીજો અને અંતિમ ભાગ આરંભાય છે.

એક તરફ બારી બહાર બદલાતી ઋતુઓના મારને રોષિત થયા વિના ઝીલતાં અને ટકી રહેતાં વૃક્ષો છે, અને બીજી તરફ વ્યાકુળ દુઃખી જીવન. કિડનીની બિમારી અને ચેપના પરિણામે સર્જકે જે વેઠવું પડ્યું હશે એ કદાચ નાયિકાની મનોદશામાં પ્રતિબિંબિત થયું હોઈ શકે. પણ પોતાના હિસ્સાના આકાશ અને વૃક્ષો તથા બારીમાંથી સતત નજરે ચડતા રહેતા મોસમોના અવનવા તમાશાઓ બદલ એ પોતાની જાતને આભારી માને છે. આ સુંદરતા હૃદયની વિહ્વળતા, પીડા અને અસ્પષ્ટ અસંતોષને મિટાવી દે છે અને એક શાતા અનુભવાય છે. બારીબહારની કુદરત સતત પરિવર્તનશીલ તો છે જ, પણ આ પરિવર્તનમાં પણ એક શાશ્વત સ્થાયીપણું નિહિત છે જ. હેરક્લાઇટસ યાદ આવે: ‘જીવનમાં એકમાત્ર સ્થિરાંક પરિવર્તન છે.’ નદીમાં એકના એક પાણીમાં બીજીવાર પગ બોળી શકાતો નથી એ જેટલું સાચું એટલું જ સાચું નદી એની એ જ રહે છે એય છે. સંસારના તમામ પરિવર્તનોમાં એક સ્થિરતા અનુભવાય છે. આ તમામ બદલાવ અને કાયમીપણું એના નિમિત્તે થયે રાખતી ઉથલપાથલોમાંથી એક અર્થ ગ્રહણ કરે છે. અર્થાત્ કશું જ નિર્હેતુક કે અનર્થક નથી. આ હેતુ, આ અર્થ ઇન્દ્રિયગોચર હોય કે ઇન્દ્રિયેતર, એને સમજતાં શીખી જઈએ તો જીવનમાં કોઈ બેચેની કે કોઈ અસ્પષ્ટતા નહીં બચે. બચશે કેવળ અપૂર્વ અભેદ્ય શાંતતા, જ્યાં કોઈ પીડાને કોઈ સ્થાન નથી. ટૂંકમાં, પ્રકૃતિ સાથેની કપાઈ ગયેલી ગર્ભનાળ સાથે પુનર્સંધાન કરવું એ જ જીવનની આપાધાપી અને ઉથલપાથલો વચ્ચે શાંતિ અને સુખ પ્રાપ્ત કરવાનો એકમેવ ઉપાય છે. કુદરતની કિતાબમાં જીવનના તમામ રહસ્યો અને એનો ઉકેલ લખેલો જ છે, એને વાંચતા શીખી લે એ જ બુદ્ધત્વ પામી શકે. અહીં આવ્યા પછી કવિતાના શીર્ષક ‘સાંત્વના’ તરફ પુનર્દૃષ્ટિ કરીએ. છે કશું કહેવાની આવશ્યકતા હવે? નહીં ને!

આ સાથે જ તુષાર શુક્લની એક અછાંદસ કવિતા ‘હીંચકો, કૉફી અને હું’ પણ માણવા જેવી છે. અહીં બારીનું સ્થાન બાલ્કનીમાંના હીંચકાએ લીધું છે. જુઓ-

નવરાશ જ નવરાશ છે.
કૉફી સંગે ઝૂલવું, જમવું, ઝોકું ખાઈ લેવું,
પુનઃ કૉફી સંગે ઝૂલવું.
આખા ઘરમાં આ ગેલેરી ગમતો પ્રદેશ છે.
આમ ઘરમાં ને આમ બ્હાર.
ઓરડામાં જ રહેવાના સમયનું આકાશ સાથે અનુસંધાન રચે છે ગેલેરી.
ગમે છે મને અહીં.

અત્યારે તો બપોર છે.
પણ તડકે સારું લાગે છે.
વિચાર કરું છું કે
ગ્રીષ્મના આવા મધ્યાહ્ને આમ બેસાય કે?
કમાલ છે ને!
હું,
ઝૂલો,
ગેલેરી,
ઘડિયાળમાં સમય પણ એ જ,
ને આ સૂરજ મહાશય પણ એ જ હશે;
માત્ર કેલેન્ડરમાં મહિનો જૂદો,
ઋતુ જૂદી.
ને કેવું બધું બદલાઇ જાય છે!
હશે,
હાલ તો બેસાય છે તો બેસવું
તડકાનો નાનેરો ટુકડો ચગળું બેઠા બેઠા
કૉફી આવે ત્યાં સુધી.