The Palms

When the sun went down in L.A. that day I was driving
a rental car east on Sunset Boulevard,
worn down by the endless internal battering,
and looked back to see the vivid capacious burned oceanic light,
the dust in the air that made the light palpable and beautiful
hanging over the pastel city, and saw the crunched little stores
with their brocades of steel locking them up
and the narrow streets springing downhill like madmen
running away; and there was a ridge that blocked the sun,
a scruffy torn wall of yellow earth with a few small houses on top,
widely spaced, disconnected-looking, though down from them
there was a neighborhood of bunched-up shacks
and a street that wound through patches of willow and bouganvillea;
and on the ridge that was sharply defined by the
rotted unmanageable light, there were a few palm trees,
untouched at that moment by breeze so that their tops
hung limply; and they seemed, black against the huge sky
of Los Angeles, like small dark thoughts tethered
at the end of reason’s thick ropes, hanging there in gratuitous solitude,
like the thoughts of a man behind a cluttered restaurant counter,
who speaks no English, wearing a hat made of butcher paper,
who slaps and slaps his small daughter, until they both are stunned,
stupid and helpless, overwhelmed by their lives.

– Charlie Smith

 
તાડનાં વૃક્ષ

એ દિવસે એલ.એ.માં સૂર્ય અસ્તાચળે જતો હતો, ત્યારે હું ભાડાની કાર હંકારી રહ્યો હતો
સનસેટ બુલેવર્ડ ખાતે પૂર્વ દિશામાં,
અંતહીન આંતરિક મારપીટથી થાકીને ઠૂસ થઈને,
અને મેં પાછળ જોયું પ્રખર વ્યાપક બળબળતા સમુદ્રી પ્રકાશ,
તથા ચિત્રિત શહેર ઉપર ઝળુંબી રહેલ હવામાંની ધૂળને જોવા માટે
જે પ્રકાશને સ્પષ્ટ અને સુંદર બનાવતી હતી,
અને મેં જોઈ લોખંડી વેલબુટ્ટાથી ગંઠાયેલી ભાંગીતૂટી નાની-નાની દુકાનો,
અને જોઈ સાંકડી ગલીઓ જે દૂર ભાગતા પાગલોની પેઠે
તળેટી તરફ ફૂટતી હતી, અને એક ટીલો હતો જેણે સૂર્યને અવરોધ્યો હતો,
પીળી માટીની એક ગોબરી તૂટી-ફૂટી દીવાલ જેના મથાળે એકમેકથી દૂર, વિસંગત દેખાતાં,
કેટલાક નાનાં-નાનાં ઘર હતાં, જો કે એમની નીચેની તરફ
નજીકમાં જ જૂથબંધ ઝૂંપડીઓ હતી
અને એક શેરી જે વિલો અને બોગનવેલના ગુચ્છાઓ વચ્ચે થઈને પસાર થતી હતી;
અને ટીલો, જે સડેલ અસહનીય પ્રકાશ વડે
સ્પષ્ટ રૂપથી પરિભાષિત થતો હતો, એના પર કેટલાક તાડનાં વૃક્ષ હતાં,
જે તે પળે પવનની લહેરોથી અછૂતા હતા જેને લઈને એમનાં તાલાં
લબડી પડ્યાં હતાં; એને એ બધા લોસ એન્જેલિસના વિશાળ આકાશ સામે
કાળાં દેખાતા હતા, જાણે નાનાનાના કાળા વિચારોને કારણોના જાડા દોરડાઓના છેડે
સામટા બાંધી ન દીધા હોય, અને લટકી રહ્યા હોય ત્યાં નિષ્પ્રયોજન એકાંતમાં,
રેસ્ટોરન્ટના અસ્તવ્યસ્ત કાઉન્ટર પછીતે ઊભેલ માણસના વિચારોની માફક,
જે અંગ્રેજી બોલી શકતો નથી, જેણે માંસ લપેટવાના કાગળની બનેલી ટોપી પહેરી છે,
જે પોતાની નાનકડી દીકરીને તમાચા પર તમાચા મારે છે, જ્યાં સુધી બંને જણ સહમી ન જાય,
નાસમજ અને નિઃસહાય, પોતાના જીવનથી વિહ્વળ.

– ચાર્લી સ્મિથ
(અનુ.: વિવેક મનહર ટેલર)

देंगे वही जो पाएंगे इस जिंदगी से हम

હિલસ્ટેશન પર સૂર્યાસ્ત થવાની તૈયારીમાં હોય એ સમયે સૂર્યાસ્ત ચૂકાઈ જવાની બીકે પૉઇન્ટ તરફ ઝડપભેર દોડતા લોકોને આપણે સહુએ જોયાં જ હશે. પર્વતની ટોચ ઉપર ઊભા રહીને દૂર ક્ષિતિજ ઉપર સૂર્ય આથમતો હોય એ વેળાએ આકાશમાં થતી રંગલીલા સહુને આકર્ષે છે. પણ પછી ઝડપભેર ધૂસર થતું વાતાવરણ આકાશની સાથોસાથ આપણી ભીતર પણ ઘેરો રંગ પાથરી દે છે. ક્યાંક પ્રેમીઓ ઢળતી એકબીજાને સાંજે જીવન-મરણના કોલ આપતા નજરે ચડે છે, તો ક્યાંક કોઈ કવિહૃદય ગ્લાનિથી છલકાઈ પણ ઊઠે છે. એક જ સ્થળે ઘટતી એક જ ઘટના એને માણનાર દરેક માટે અલગ-અલગ અર્થ બનીને આવે છે.

વસ્તુ ભલે ને એક હો, અહેસાસ પોતીકો,
યારો! અલગ-અલગ અહીં તો સૌની શામ છે.

એક જ વ્યક્તિ માટે પણ એક જ ઘટના અલગ-અલગ સમયે અલગ-અલગ અહેસાસ બનીને આવે એમ પણ બને. આજે મજાનો લાગતો સૂર્યાસ્ત આવતીકાલે મજાનો ન પણ લાગે. આપની આસપાસના વાતાવરણ અને વ્યક્તિ સાથે આપણે કઈ રીતે જોડાઈએ છીએ એનો મુખ્ય આધાર આપણા અંતરના અરીસા પર જે-તે સમયે એમની છબી કેવી પડે છે એના પર છે. ચાર્લી સ્મિથની કવિતાના માધ્યમથી આ વાત સમજીએ.

ચાર્લી સ્મિથ. અમેરિકન કવિ. જન્મ. 27 જૂન, 1947. હાલ (2023માં) ન્યૂયૉર્ક ખાતે રહે છે. કવિ હોવા ઉપરાંત તેઓ સફળ નવલકથાકાર પણ છે. પ્રસ્તુત રચના ‘ધ પામ્સ’ 1993માં પ્રગટ થયેલ એ જ નામના સંગ્રહમાંની શીર્ષસ્થ કૃતિ છે. આધુનિક અંગ્રેજી કવિતામાં ચલણી બનેલ અછાંદસ અથવા ગદ્યકાવ્યની ચાલ જ કવિને બહુધા પસંદ હોવાથી પ્રસ્તુત રચનામાં પણ છંદોલય તથા પ્રાસાદિની ઉપસ્થિતિ નથી. કવિની અન્ય રચનાઓનો અભ્યાસ કરીએ તો ખ્યાલ આવે છે કે સંકુલ વાક્યરચનાઓ અને અતિસંકુલ અભિવ્યક્તિ એમને વધુ પસંદ છે. એમની એક રચના ‘સ્પ્રંગ (sprung)’માં આવતા પ્રયોગ ‘all that is left to put momentarily against the crimes of our nature’ વિશે એમને પૂછવામાં આવતાં એમણે ખુલાસો કર્યો હતો કે ભીતરી આકસ્મિક આવશ્યકતાએ એમની પાસે આ શબ્દપ્રયોગ કરાવ્યો હતો પણ સાથે જ એનો સુસ્પષ્ટ અર્થ બતાવવા પોતે અસમર્થ હોવાનું પણ સ્વીકાર્યું હતું. પ્રસ્તુત રચનામાં પણ આવા શબ્દપ્રયોગો સાથે આપણી મુલાકાત થવાની જ છે.

ચાર્લીની આ કવિતા સામાન્ય રીતે જોવા મળતાં અછાંદસ કાવ્યોથી થોડી અલગ તરી આવે છે, કારણ કે કવિતામાં પંક્તિઓ તો ત્રેવીસ છે, પણ વાક્ય કેવળ એક જ છે. જી હા, આખી કવિતા સળંગ એક જ વાક્યની બનેલી છે. અલ્પવિરામની મદદથી અનેકાનેક વાક્યાંશ મૂળ વાક્યમાં ઉમેરાતા રહે છે, પણ વાક્ય તો છેક કાવ્યાંતે જઈને જ પૂરું થાય છે. આ પ્રકારની કાવ્યરીતિને લઈને એક તરફ વાક્યરચના અતિશય સંકુલ બને છે, જેને લઈને કવિતાનો કેન્દ્રસ્થ ભાવ વધુને વધુ ઘુંટાય છે અને કવિતા છાતીમાં ડચૂરાતી હોય એમ એક અસ્વસ્થતાનો શિકાર ભાવકને બનાવે છે. બીજી તરફ, આખી રચના એક જ વાક્યમાં લખાયેલી હોવાથી વાંચકને વચ્ચેવચ્ચે શ્વાસ લેવાનો સમય મળતો નથી. રચનામાંથી સડસડાટ પસાર થવાની ફરજ પડે છે. પરિણામે જે અનુભૂતિમાંથી આ કવિતા જન્મી છે, એ જ અનુભૂતિ એ જ માત્રામાં આપણને સહુને કરાવવાનો કવિનો ઈરાદો બખૂબી સફળ થાય છે. સર્જનની પળોને સહિયારવા માટે ભાષા તો એકમાત્ર ઉપાદાન છે જ, પણ કાવ્યસ્વરૂપ પણ કઈ રીતે આ કાર્યમાં સહાયક નીવડી શકે એ સમજવા માટે પ્રસ્તુત રચના સારું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે.

લૉસ એન્જેલિસ શહેર જાવ અને સનસેટ બૂલવાર્ડ જોયા વિના પાછા ફરો તો શહેર જોયેલું ન કહેવાય. હોલિવૂડના દિગ્ગજ કળાકારો ત્યાં રહે છે, હૉટલ-કાફે, શોપિંગ અને નાઇટ લાઇફથી ધમધમતો આ વિસ્તાર શહેરના હૃદય સમો છે. પશ્ચિમના દરિયાકાંઠે પહાડોની હારમાળા વચ્ચેનો આ ભાગ જિંદગીથી ભર્યોભર્યો અનુભવાય છે. બૂલવાર્ડ એટલે જેની બંને બાજુએ વૃક્ષોની હારમાળા હોય એવો પહોળો રસ્તો. દરિયાકાંઠાના આ વિસ્તારમાં તાડવૃક્ષોનું વર્ચસ્વ સહેજે વર્તાય છે. કવિ જે દિવસની વાત કરે છે, એ દિવસે સૂર્યાસ્ત થઈ રહ્યો હતો એ સમયે કથક સનસેટ બૂલવાર્ડમાં પૂર્વ દિશામાં ભાડાની કાર હંકારી રહ્યો હતો. કવિતાની કરામત અહીંથી જ શરૂ થઈ જાય છે. આ વિસ્તારમાં પૂર્વ તરફ આગળ વધવું મતલબ વિસ્તારને પાછળ છોડતા જવાની દિશા પકડવી. જે વિસ્તારની ખરી રોનક જ સૂર્યાસ્ત પછી શરૂ થાય છે, એ વિસ્તારથી એ સમયે જ દૂર જવા તરફનું પ્રયાણ કાવ્યારંભે જ વાતાવરણ બોઝલ કરી દે છે. બીજું, આ એવા દેશની વાત છે જ્યાં પોતાની માલિકીની કારનું હોવું અતિસામાન્ય ગણાય છે. આવા દેશમાં પણ કથક ભાડૂતી કાર ચલાવી રહ્યો હોવાની હકીકત એની નબળી આર્થિક સ્થિતિને અધોરેખિત કરે છે. અતિવૈભવશાળી પ્રદેશ સામે ભાડૂતી કારનો વિરોધાભાસ બે દિશાઓના વિરોધાભાસને ધાર કાઢી દે છે.

બાહ્ય પ્રકૃતિ અને વૈભવના વિરોધાભાસોને બહુ ઓછા શબ્દોમાં તાદૃશ કર્યા બાદ કવિ ભીતરી દ્વંદ્વ પ્રકટ કરે છે. કથકનું આંતરમન લોહીલુહાણ છે. કારણ તો કવિએ આપ્યા નથી (જરૂરી પણ નથી), પણ કથકની અંદર અંતહીન યુદ્ધ ચાલી રહ્યું છે. યુદ્ધ અંતહીન છે, મતલબ આ એવું યુદ્ધ છે, જેમાં કોઈ પરિણામ કદી આવનાર નથી. હારજીત કામ્યા વિના ઇચ્છા હોય કે નહીં, સતત લડતા-બાખડતા રહેવાનું છે. યુદ્ધ આંતરિક છે, માટે ફરજિયાત છે. પણ આ અંતહીન મારપીટને લઈને કથક થાકીને ઠૂસ થઈ ગયો છે. પણ કોઈ યુદ્ધ એટલું મોટું હોતું નથી કે કવિને ખતમ કરી શકે. હતાશા અને થાકની પરાકાષ્ઠાએ પણ નાયકની ભીતરનો કવિ મરી પરવાર્યો નથી. એને ખબર છે કે આ ટાણું પ્રકૃતિ અને નગર –ઉભયના સૌંદર્યના તીવ્રતર થવાનું ટાણું છે. રિઅર વ્યૂ મિરરના નાનકડા પરદાનો ઉપયોગ કરી જાતને મનાવી લેવાના બદલે એ ચાલુ કારે પાછળની તરફ જુએ છે, જે જગ્યાએ આકાશ અને શહેર બંનેએ નવા રંગરૂપ ઓઢવાનું શરૂ કર્યું છે.

કથકને અપેક્ષા હતી કે આ સમયે એ પાછળ જોશે તો વિશાળ સમુદ્ર પર પથરાઈ રહેલ સાંજના પીળા-કેસરી રંગ પાણી પરથી પરાવર્તિત થવાના કારણે અસીમ અફાટ સમુદ્ર ભડકે બળતો હોવાનો ભાસ એને જોવા મળશે, તથા આ પ્રકાશની લીલાને વધુ સ્પષ્ટ અને વધુ સુંદર બનાવતી હવામાં વ્યાપ્ત ધૂળ ચિત્ર સમા દેખાતા શહેર ઉપર ઝળુંબતી જોવા મળશે. આ દૃશ્ય એણે અગાઉ અનેકવાર જોયું હશે એટલે જ એની ડોક ચાલુ ગાડીએ પાછળ તરફ વળી છે. પણ આજની પરિસ્થિતિ અલગ છે. આજનો કથક જીવનની સમસ્યાઓથી હારેલો-થાકેલો મનુષ્ય છે. વળી, આ સમસ્યાઓ અંતહીન હોવાને કારણે એ નાસીપાસ પણ થયેલ છે. પરિણામે આજે એની નજર પ્રકૃતિનું સાંધ્યનર્તન નિરખવાના સ્થાને બીજું જ કંઈ જોઈ રહી છે. સાહિર લુધિયાનવીની ગઝલના બે શેર આ તબક્કે અવશ્ય યાદ આવે:

तंग आ चुके हैं कशमकश-ए-ज़िंदगी से हम
ठुकरा न दें जहाँ को कहीं बे-दिली से हम

हम ग़मज़दा हैं, लाये कहाँ से खुशी के गीत
देंगे वही जो पायेंगे इस ज़िंदगी से हम

ત્રસ્ત મગજના કૅન્વાસ પર સૌંદર્યાનુભૂતિને સ્થાન નથી. એટલે બુલેવાર્ડની ચકાચૌંધ સૃષ્ટિના સ્થાને એ જરીકામ જેવી ભાસતી લોખંડની બુટ્ટેદાર જાળીઓને લઈને એકમેક સાથે ગંઠાઈ ગયેલી જણાતી ભાંગીતૂટી નાની-નાની દુકાનોની નોંધ લે છે. લોખંડની જાળીઓમાં જરીકામ નજરે ચડે એ વાત સાથોસાથ કવિસહજ સૌંદર્યબોધની ખાતરી પણ કરાવે છે. પર્વતની ટેકરીની તળેટી તરફ ફૂટતી સાંકડી ગલીઓ દૂર ભાગતા પાગલો જેવી નજરે ચડે છે. અને માથે સૂર્યને અવરોધતો ટીલો દેખાય છે. પીળી માટીની તૂટી-ફૂટી ગંદી દીવાલ જેના મથાળે કેટલાંક નાનકડાં ઘરો એકબીજા સાથે કોઈ સંબંધ ન હોય એમ છૂટાછવાયાં દેખાય છે અને નજીકમાં જ પેલી દુકાનોની જેમ જૂથબંધ ઝૂંપડીઓ પણ છે. વેરવિખેર નાનાં મકાન સહિત જે કંઈ નજરે ચડી રહ્યું છે એ વિસંબદ્ધતા અને વિક્ષુપ્તતાની લાગણી જન્માવે છે. વૃક્ષને વેલગુચ્છા વચ્ચેથી પસાર થતી શેરીનું સૌંદર્ય જો કે આ સમયે પણ કથકની નજરથી અછતું રહેતું નથી. પણ સુંદરતાની આછીપાતળી આવી નોંધની સાથે જ વિક્ષુબ્ધ મનને સૂર્ય જેની પાછળ સંતાયેલ છે એવા સ્પષ્ટ દેખાતા ટીલા તરફથી આવતો પ્રકાશ સડેલો અને અસહનીય અનુભવાય છે.

હીંચકો જે રીતે સતત આગળ-પાછળ ગતિ કરતો રહે એ રીતે રૂપ અને કુરૂપતા વચ્ચે કવિમન ઝોલા ખાયે રાખે છે. નજર માટે અસહ્ય લાગતી ટેકરી પર તાડવૃક્ષોની હાજરી નોંધવાનું નજર ચૂકતી નથી, પણ પવનની અનુપસ્થિતિમાં તાડના તાલાં કોઈએ પ્રાણ હેરી ન લીધાં હોય એમ લબડી પડ્યાં હતાં અને પ્રકાશિત વિશાળ આકાશની પૃષ્ઠભૂમાં એકપાર્શ્વ ચિત્ર (silhouette) સમાં ભાસતાં હતાં. કવિમન અદ્વિતીય રૂપકની મદદથી દૃશ્યને અનૂઠો ઓપ આપે છે. નિર્હેતુક એકાંતમાં કાળા મ્લાન વિચારોને કોઈએ કારણોના જાડા દોરડાને છેડે એકસામટા બાંધી દીધા હોવાનું તેઓ અનુભવે છે. ગ્લાનિયુક્ત મનમાં જન્મતા ક્લુષિત વિચારોના ઉદ્ભવ વિશે કોઈ કારણ કે તારણ કાઢી શકાય એમ નથી. આ વિચારો વળી ગંઠાયેલા પણ છે, એટલે એના સહારે કોઈ દિશામાં ગતિ કે પ્રગતિ પણ સંભવ નથી. એક રૂપકથી ભાવકને અનુભવાતી પીડા ઓછી હોય એમ કવિ એને બીજા રૂપક સાથે જોડે છે. નિષ્પ્રયોજન એકાંતમાં લટકતા આ વિચારો જાણે કે કોઈ રેસ્ટોરન્ટના અસ્તવ્યસ્ત કાઉન્ટરની પાછળ ઉભેલા માણસના વિચારો જેવા છે, જે અંગ્રેજી નથી બોલી શકતો. મતલબ, આ જગ્યાએ તે આગંતુક છે. માંસ લપેટવા વપરાતા જાડા કાગળમાંથી બનેલ ટોપી એણે પહેરી છે અને બંને જણ સહમી ન જાય ત્યાં સુધી તે પોતાની નાનકડી દીકરીને તમાચા પર તમાચા માર્યે રાખે છે. છાતીમાં ડચૂરો ભરાઈ પડ્યો હોવાનો અર્થબોધ કરાવતી રચનામાં અણધારી હિંસા સાથે આપણો સામનો થતા છળી પડવા જેવું અનુભવાય છે. નાની દીકરી પરના સગા બાપનો અત્યાચાર કાવ્યાર્થની સંકુલતામાં એક ઓર પરત ઉમેરે છે.

ચાલુ કારે પાછળ જોતાં દેખાતા દૃશ્યની અનુભૂતિના અંકોડા ગૂંથાતા-ગૂંથાતા અચાનક સામે આવેલ આ ચિત્ર ભૂતકાળની કોઈક ઘટનાના પુનર્સ્મરણને લઈને છે. વાહનચાલકના મનનો ઉદ્વેગ એને સમાંતર કોઈક ઉદ્વેગ સાથે છેડા જોડી બેસે છે. પોતાના જીવનથી વિહ્વળ ગરીબ નાસમજ બાપ-દીકરી જે નિઃસહાયતા અનુભવે છે એ આ ક્ષણે આપણી પોતે પણ અનુભવીએ છીએ. કવિમનની વ્યાકુળતાની પરાકાષ્ઠાએ યથાતથ આપણને સફળતાપૂર્વક પહોંચાડતાવેંત કવિતા પૂરી થઈ જાય છે. ત્રેવીસ-ત્રેવીસ પંક્તિથી બંને તરફ અક્ષરોના ઝાડ ઊગ્યા હોય એવી વાક્યોની ગલીઓમાંથી સડસડાટ દોડતી આપણા અહેસાસની ગાડી અચાનક કાવ્ય પૂરું થઈ જતાં સામે મળતા પૂર્ણવિરામ સાથે અથડાઈને જાણે આપણા અસ્તિત્વ સમગ્રના ફૂરચેફૂરચા કરી દે છે.

નોકરી પર દિવસ જો સારો ગયો હોત કે બોસે પ્રમોશન જાહેર કર્યું હોત કે સાથીકર્મચારિણીએ પ્રેમપ્રસ્તાવ પૂક્યો હોત તો લૉસ એન્જેલિસની સાંજનું આ જ દૃશ્ય કથકને અલગ દેખાયું હોત. પવનથી ‘અછૂતા’, ‘લગડી’ પડેલ તથા ‘કાળાં’ દેખાતા તાડવૃક્ષોની પાર્શ્વછાયામાં કાવ્યનાયકને ઈશ્વરની કળા નજરે ચડી હોત. નાયકનું અંતર્જગત બાહ્યજગત પર પ્રતિબિંબાવાના કારણે દૃશ્યના આયામ બદલાયા છે. દુનિયા આપણા ઉપર જે રીતે અસર કરે છે, એ જ પ્રમાણે, બદલામાં આપણે દુનિયાનું સર્જન કરીએ છીએ… ફરી એકવાર સાહિરને જ યાદ કરીને આપણે પણ આજની વાત પર પૂર્ણવિરામ મૂકીએ…

दुनिया ने तजरबात-ओ-हवादिस की शक्ल में
जो कुछ मुझे दिया है वो लौटा रहा हूँ मैं |