A Song

I

No riches from his scanty store
My lover could impart;
He gave a boon I valued more —
He gave me all his heart!

II

His soul sincere, his generous worth,
Might well this bosom move;
And when I asked for bliss on earth,
I only meant his love.

III

But now for me, in search of gain
From shore to shore he flies;
Why wander riches to obtain,
When love is all I prize?

IV

The frugal meal, the lowly cot
If blest my love with thee!
That simple fare, that humble lot,
Were more than wealth to me.

V

While he the dangerous ocean braves,
My tears but vainly flow:
Is pity in the faithless waves
To which I pour my woe?

VI

The night is dark, the waters deep,
Yet soft the billows roll;
Alas! at every breeze I weep —
The storm is in my soul.

– Helen Maria Williams

એક ગીત

૧
નાના અમથા ખજાનામાંથી,
પ્રિયતમ મારો લાવે શું?
દિલ દઈ દીધું આખું, આથી
વધી અવર વર ભાવે શું?

૨
દિલનો દોલો, એની દોલત
કંપ જગાવે હૈયામાં,
મેં ચાહી’તી ફક્ત મહોબત
દુનિયાનું સુખ માંગ્યું જ્યાં.

૩
કંઈક લાવવા મારા માટે
કાંઠે કાંઠે ભટકે છે,
શાને રખડે ને શા સાટે?
પ્યાર બધાથી હટ કે છે.

૪
ભોંય તળાઈ, સસ્તું ભોજન,
ધન્ય થાય તુજ સોબતથી!
કૃપા નજીવી આ મારે મન,
વધુ છે હર કોઈ દોલતથી.

૫
કરે છે એ સર દુર્ગમ દરિયા,
આંસુ મારાં વૃથા વહે,
દયા હશે શું દ્રોહી લહરમાં,
મુજ ઉર જેમાં વ્યથા લહે?

૬
રાત છે ઘેરી, જળ ઊંડાં છે,
પણ, મોજાં ઊઠે હળવાં:
હાય! રડું હર વાયુલહરે —
છે આંધી મુજ ભીતરમાં.

– હેલન મારિયા વિલિયમ્સ
(અનુ. વિવેક મનહર ટેલર)

खुदा करे कि कयामत हो और तू आए…

પ્રેમથી ચડિયાતી બીજી કોઈ સંપત્તિ છે જ નહીં એ જાણવા છતાં, સમજવા છતાં, ને વારે-તહેવારે બીજાને કહેવા-સમજાવવા છતાં આપણામાંથી મોટાભાગનાનું જીવન ભૌતિક સંપત્તિ પાછળ દોડવામાં જ પૂરું થઈ જતું હોય છે. ‘જગતની સૌ કડીમાં સ્નેહની સર્વથી વડી’ એ વાત પાઠ્યપુસ્તકના પાનાં વળોટીને જીવનપોથીમાં કેમ કદી પ્રવેશતી નથી એને કદાચ યક્ષપ્રશ્ન ગણી શકાય. હેલનની આ કવિતા પ્રેમની સંપત્તિનું જ મહિમાગાન છે, જો કે હેલન પોતે આવો પ્રેમ કદી પામી શકી નહીં. જીવનના દરેક વળાંકે એનું જીવન મુસીબતોને જ ભેટતું રહ્યું.

હેલન મારિયા વિલિયમ્સ. જન્મ-૧૭૫૯ કે ૧૭૬૧માં લંડન ખાતે, મૃત્યુ ૧૫-૧૨-૧૮૨૭ના રોજ પેરિસમાં. અઢારમી અને ઓગણસમી સદીના સંધિકાળમાં જીવી ગયેલ હેલન બ્રિટિશ કવયિત્રી, નવલકથાકાર, નિબંધકાર અને નોંધપાત્ર અનુવાદક હતી. બ્રિટનના રોમેન્ટિસિઝમ યુગની ઝાંય સર્જનમાં વર્તાતી હોવા છતાં એ સામાન્ય સ્ત્રી સર્જકોથી ઉફરી હતી. પ્રવર્તમાન ફ્રેન્ચ ક્રાંતિની એ આખાબોલી ચાહક હતી. વિલિયમ્સનું સલૂન ફ્રેંચ ક્રાંતિકારીઓ –જીઓર્ડિન્સ માટે મુલાકાતનું હોટ-પ્લેસ બની રહ્યું હતું. ઘણીવાર જેલવાસ ભોગવ્યો હોવા છતાં એણે કોઈ પણ જાતના ડર વિના, નાસી છૂટવાના બદલે ફરી-ફરીને ફ્રાંસમાં જ રહેવા આવીને એ જ લખ્યું જે એ લખવા ચાહતી હતી. સ્ત્રીસર્જકોમાં આ ગુણધર્મ જવલ્લે જ જોવા મળે છે.જે નેપોલિયને થીબ્સ જીત્યા બાદ પોતાના સૈનિકોને ગામ લૂંટવાની છૂટ આપતી વખતે ગ્રીક કવિ પિન્ડારના ઘરને કોઈ જ નુકશાન નહીં પહોંચાડવાની ચીમકી આપી હતી કેમકે એ કવિઓને સમાજની સાચી ધરોહર ગણતો હતો, એ જ નેપોલિયને મીઠામાં બોળેલા ચાબખા જેવા શબ્દો સહન ન થતાં હેલનને કેદ કરી હતી.

હેલનના માર્ગદર્શક ડૉ. એન્ડ્રુ કિપ્પિસે શરૂઆતના લખાણોના પ્રકાશનમાં અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો. જૉન સ્ટોન સાથેના એના સંબંધો કદી લગ્નમાં પરિણમ્યા કે નહીં એ તો કોઈ જાણતું નથી, પણ આ સંબંધોના કારણે એની ભયંકર વગોવણી થઈ હતી. લોકો એને વ્યાભિચારિણી પણ કહેતા. પ્રખર સામાજીક આલોચના, યુદ્ધ, ગુલામી, ધર્મ, રાજકીય ક્રાંતિ જેવા પાસાંઓને ખુલ્લેઆમ સ્પર્શતી આ સ્ત્રી પુરુષસર્જક અને સ્ત્રીસર્જક વચ્ચેની ભેદરેખા બાકાયદા અતિક્રમી ગઈ હતી. એ છતાંય એની રચનાઓમાં સહજ નારીગત ઋજુ સંવેદનો પણ પ્રસંશનીય ઢબે આલેખાયાં છે. એના પત્રો અને રેખાચિત્રો પણ ખૂબ વખણાયાં છે. ફ્રેન્ચ ભાષામાંથી એણે અંગ્રેજીમાં કરેલા ઉત્તમ ગણાતા અનુવાદોએ પ્રવર્તમાન ફ્રાંસ અને એની સમસ્યાઓને દુનિયાની સામે મૂકવામાં બહુ મોટો ફાળો ભજવ્યો. રોબર્ટ બર્ન્સ અને વર્ડ્સવર્થ જેવા એની કવિતાના ચાહકો હતા. વર્ડ્સવર્થે તો હેલન પર એક સૉનેટ પણ લખ્યું.

૧૭૮૬માં પ્રગટ થયેલ આ ગીતનું શીર્ષક ‘એક ગીત’ કેમ આપ્યું હશે? કાવ્યપ્રકાર ગીત છે એ તો કોઈપણ સમજી શકે. વિષય પ્રેમના મૂલ્યાંકનનો છે તો શીર્ષકમાં વેઠ કેમ? એક પ્રોષિતભર્તૃકાના દિલના સાગરમાં ઊઠતાં હજારો-લાખો મોજાંઓમાંનું આ એક છે એમ એણે કહેવું હશે એટલે? હશે. ગીત પ્રસિદ્ધ બૅલડ (કથાકાવ્ય) મીટરમાં લખાયું છે, જેમાં ચાર-ચાર પંક્તિના ફકરામાં એકી પંક્તિ આયમ્બિક ટેટ્રામીટર અને બેકી પંક્તિ આયમ્બિક ટ્રાઇમીટરમાં લખવામાં આવે છે. બૅલડ મીટરમાં પ્રાસરચના અ-બ-ક-બ પ્રમાણે હોય છે પણ હેલન એક કદમ આગળ વધીને અ-બ-અ-બ, ક-ખ-ક-ખની ચુસ્ત પ્રાસરચના વાપરીને ગીતની રવાનીમાં ચાર ચાંદ લગાવે છે. (માત્ર બીજા અંતરામાં જ move અને love જેવો દેશ્ય-પ્રાસ (eye-rhyme) વાપર્યો છે.) અનુવાદમાં દરેક પંક્તિમાં બબ્બે અષ્ટકલ છે, માત્ર બેકી કડીઓમાં, જેમ અંગ્રેજીમાં બે શ્રુતિઓ ઓછી છે, એમ જ બે માત્રા ઓછી રાખી છે. પ્રાસવ્યવસ્થા પણ મૂળ રચનાને આનુસંગિક જ છે.

દિલની ખરી અસ્ક્યામતનું આ ગીત છે. દિલની ખરી સંપત્તિ એટલે પ્રેમ. અને પ્રેમની દૌલત એટલે એવું સોનું, જે વાપરો એમ વધે અને ઘસો એમ ચળકે. દુનિયા માપપટ્ટી પર ચાલે છે, પ્રેમ અમાપપટ્ટી પર! જ્યાં કેલ્ક્યુલેટરની ગણતરી પૂરી થાય છે ત્યાંથી લવલેટરની માંડણી થાય છે. પ્રિયતમ પાસે દુન્યવી માપદંડ વડે જોતાં કોઈ સવિશેષ સંપદા નથી. જો કે સામા પક્ષે નાયિકાને પણ હીરા-મોતી જર-જવેરાતની કોઈ અપેક્ષા નથી. સાચો પ્રેમ સંતુષ્ટિનો ઓડકાર જન્માવે છે. નાયિકા પૂર્ણતયા સંતોષી જીવ છે. પ્રિયતમે એને પોતાનું આખું દિલ દઈ દીધું છે એ જ એના માટે વરદાન છે. એથી વિશેષ કોઈ વરદાન કાવ્યનાયિકાને અપેક્ષિત પણ નથી.

આશિક દિલનો દોલો છે. ને આ સદગુણો, આ સંપત્તિ જ નાયિકાના હૈયાને ધડકાવવા માટે સપૂરતી છે. એણે જ્યારે નાયક પાસે દુનિયાભરનું સુખ માંગ્યું હતું ત્યારે એનો મતલબ માત્ર સ્નેહપ્રાપ્તિનો જ હતો. પણ એના મનોભાવો, મનોકામનાઓને માપવામાં નાયક ઊણો ઊતર્યો અને પોતાની પાસે ખાસ ધનદોલત ન હોવાથી, એ એની શોધમાં, દુન્યવી અર્થની તલાશમાં દૂર દેશાવર નીકળી પડ્યો છે અને દુનિયાભરના દરિયાઓ ખેડી રહ્યો છે. (આ એ સમયનું ગીત છે, જ્યારે હવાઈજહાજની શોધ થઈ નહોતી અને દુનિયા આખી ખૂંદવી હોય તો જળમાર્ગ એકમાત્ર વિકલ્પ હતો.) પોતાના માટે પ્રેમ જ સર્વસ્વ છે અને દિલથી વધીને કોઈ દોલત નથી એમ કહેવા છતાંય કસ્તૂરીમૃગ જેવો પ્રેમી કઈ કસ્તૂરીની શોધમાં આ દેશ-પેલે દેશ રઝળી-રખડી રહ્યો છે એ નાયિકાની સમજણ બહારનું છે. સાચી વાત છે, પામી જાય એના માટે પ્રેમ સકળ છે, બાકીના માટે અકળ.

दोनों जहान दे के वो समझे, ये खुश रहा,
यां आ पडी ये शर्म कि तक़रार क्या करें? (ગાલિબ)

પ્રેમને સંપત્તિની ભાષામાં તોલનાર પ્રિયજન તો બંને દુનિયાની ભેટ ધરીને સામું પાત્ર ખુશ છે એવું સમજી બેસે પણ સામાની સમસ્યા, શરમ તો એ છે કે આવા મટિરિઆલિસ્ટિક આશિકની સાથે હવે ઝઘડોય શો કરવો?

ગૃહત્યાગ કરી સંતકવિ બન્યા એ પૂર્વે તુલસીદાસ યૌવનના ઊછાળા અને કામાવેગથી પીડિત થઈ મેઘલ મધરાતે યમુના નદીના ધસમસતા પૂરને મડદાંના સહારે પાર કરી, સાપને દોરડું સમજી, એને પકડીને ઉપર ચડીને પિયર ગયેલી પત્ની રત્નાવલીના કક્ષમાં પહોંચ્યા હતા. પત્નીના તિરસ્કારના પ્રતાપે આપણને મહાકવિ મળ્યા એ અલગ વાત છે, પણ પ્રેમ કોઈપણ વસ્તુના આયામ બદલી શકવા સમર્થ છે એ સમજાય છે. પ્રેમમાં કથીર પણ કંચન થઈ જાય છે. સ્નેહીના સહવાસનું ઐશ્વર્ય હોય તો હલકી ગુણવત્તાનું ભોજન અને પલંગના બદલે ભોંય પર પાથરેલી રજાઈ પણ ધન્ય થઈ જાય. (પરદેશમાં જમીન પર સૂવાનો રિવાજ નથી એ વાત ધ્યાનમાં રહે). કિંમત સાથની છે, સાથ કેવા સંજોગોમાં છે એની નહીં. રૉમિયો જુલિયેટને મળવા એરકન્ડિશન્ડ ઑફિસમાં નહોતો જતો. ‘बिजली नहीं है, यही इक ग़म है’ની ફરિયાદ થાય અને ‘तेरी बिंदिया क्या बिजली से कम है’નો જવાબ મળે એ ખરો પ્રેમ. પ્રેમ સાચો હોય તો એંઠા બોર પણ પકવાન લાગે. નાયક પોતાના માટે બે’ક પળ નવરાશ કાઢે એ જ પ્રિયાની ઝંખા છે. નાયક સંગાથનું ઔદાર્ય દાખવે એટલી નાની અમથી કૃપા નાયિકાને મન દુનિયાથી હર કોઈ દોલતથી વધીને છે.

અહીં સુધીના ચારેય અંતરા દિલ અને દોલતની આસપાસ રમે છે. ચારેય બંધમાં પ્રેમનો પ્રભાવ પ્રકાશે છે. પ્રેમ જ અમૂલ્ય છે અને વિશ્વની બહુકિંમતી અસ્ક્યામતોથીય વધુ મૂલ્યવાન છે, એ વાત સતત પુનરાવર્તિત થાય છે. દિલ અને દુનિયાની વચ્ચે સાચો પ્રેમ દિલને જ પસંદ કરે છે એ વિચાર સતત અધોરેખિત થતો રહે છે. એકની એક વાત અલગ-અલગ શબ્દોમાં દોહરાવ્યે રાખીને કવયિત્રી એના પર વધુને વધુ ભાર મૂકવા માંગે છે. પોતાને છોડી દઈને પોતાને ખુશ કરવા માટે દુનિયાભરની સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરવા માટે દુનિયાભરમાં રખડવા નીકળી જનાર પ્રિયજનને વ્યાયામ વૃથા છે એવું નાયિકા યેનકેન પ્રકારે સમજાવવા ચહે છે. અહીંથી આગળ જતાં ગીતમાં અચાનક ભાવપલટો આવે છે. પ્રેમની વાતો અને પ્રેમની મહત્તા સ્થાપિત કરવામાં નિષ્ફળ પ્રેયસીનો પનારો હવે વાસ્તવિક્તા સાથે થનાર છે. પ્રણયના કપોલકલ્પિત જગતમાંથી હતપ્રભ થયા બાદ એ હવે વિયોગના વાસ્તવ સાથે સન્મુખ થાય છે. ‘ભીખ્યા-ભટક્યા-વિષ્ટિ-વિનવણી’નો દોર છેક અહીં જઈને સમાપ્ત થાય છે અને વિરહની વેદના અને જુદાઈના દર્દનો સાક્ષાત્કાર થતો નજરે ચડે છે.

પણ અબુધ પ્રેમી તો પ્રેમીકા જેને સુખ ગણે છે એને વયષ્ટિના સ્થાને સમષ્ટિમાં શોધવા નીકળ્યો છે. પરસ્પરના સંગાથના બદલે એને એ દુનિયામાં જડવાની આશા છે. વહાલીના અંતરમાં ઊતરવાના સ્થાને એ અંતર કાપીને દૂ…ર દરિયાપાર જઈ રહ્યો છે. આ ગીત લખાયું હતું એ સમયે मेरे पिया गये रंगून,किया है वहां से टेलिफ़ून જેવી કોઈ સુવિધા શોધાવાને હજી નેવુ વર્ષની વાર હતી. નાયકની હોડી દરિયામાં મુક્ત છે પણ નાયિકાની જિંદગી આશંકાના તાંતણે બંધાયેલી છે. નાયક એક પછી એક દુર્ગમ દરિયાઓ સર કરી રહ્યો છે પણ આ તરફ તો આંખેથી દરિયા વહી નીકળ્યા છે. तिरे छुटने से छोडा आंसुओं ने साथ आंखो का, गले मिल-मिल के आपस में चले आते हैं दामन तक। (નસીમ દેહલવી) मर-मर के अगर शाम, तो रो-रो के सहर की; यूं ज़िन्दगी हमने तिरी दूरी में बसर की। (જોશ લખનવી) અને આંસુના દરિયા તરવા એ કાચાપોચાનું કામ નથી. મસમોટા દરિયાઓ તરી જનાર પણ આંસુમાં ડૂબી જતા હોય છે:

મહાસમુદ્રના પેટાળ મોટી વાત નથી,
છે આ તો આંસુનું ઊંડાણ, ઝંપલાવ નહીં.

જૉન ડનની ‘એ વેલિડિક્શન ઑફ વિપિંગ’ કવિતામાં આંસુમાં પ્રિયપાત્રના ચહેરાથી લઈને આખી દુનિયા નજરે ચડે છે, આંસુમાં દુનિયા અને સ્વર્ગ બંને ડૂબી જાય છે તથા રડવાના કારણે શ્વાસ તેજ થાય તો આંસુના સમુદ્રમાં ઊઠતું તોફાન ક્યાંક સામાના મૃત્યુનું કારણ ન બની જાય એ ચેતવણી પ્રણયની ચરમસીમાનું અદભુત નિરુપણ કરે છે. જૉનની આ કવિતા હેલનની કવિતામાં આ જગ્યાએ યાદ આવ્યા વિના રહેતી નથી. નાયિકા જાણે છે કે એના આંસુઓ વૃથા જ વહી રહ્યા છે. પોતાના નસીબમાં પ્રલંબ વિરહ અને નિર્બંધ અશ્રુઓ લખાઈ ચૂક્યાં છે. નાયક હાલ પરત ફરનાર નથી. એને લાગે છે કે એની પીડાઓ, એનાં ક્રંદન, એનાં આંસુઓ કદાચ આ દરિયા સાથે એકાકાર થઈ રહ્યાં છે. આંસુના દરિયામાં અને દુનિયાના દરિયા વચ્ચે હવે ફરક જણાતો નથી. દરિયાકિનારે ઊભાં રહીને રડતી હોવાથી એના પોતાનાં આંસુઓ સમુદ્રમાં ભળી રહ્યાં છે, એ જોઈને એને શંકા જન્મે છે કે દરિયાની દગાબાજ લહેરો પાસે શું એટલી દયા હશે ખરી કે પોતાના પ્રાણનાથને પ્રાણદાન બક્ષે? બેવફા મોજાંઓ પોતાની વફાને, પોતાના મનમીતને બક્ષશે કે કેમ એ બાબતમાં એ સાશંકિત છે.

એના દિલમાંથી તો કદાચ સાહિરનો જ અવાજ ઊઠતો હશે:

हम इंतिज़ार करेंगे तिरा कयामत तक,
खुदा करे कि कयामत हो और तू आए।

અંતહીન પ્રતીક્ષામાં દરિયાકાંઠે ચોધાર આંસુએ રડતી પ્રોષિતભર્તૃકા સમયાતીત થઈ ગઈ છે. દિવસ વીતી ગયો છે. કાજળકાળી રાતના ઓછાયાઓ ધરતી પર ઊતરી આવ્યા છે અને રાત્રે જ્યારે આંખ કશું જોઈ શકવા સમર્થ ન હોય એવા ટાણે સામે પથરાયેલો દરિયો પણ હોય એના કરતાં અનેકગણો વધુ ઊંડો અને જોખમી લાગે છે. રાતનું અંધારું અને પાણીનું ઊંડાણ માત્ર ભૌગોલિક પરિસ્થિતિનું આલેખન જ નથી, એ નાયકની જિંદગી શેમાંથી પસાર થઈ રહી છે એનો સંકેત પણ ધરે છે. સાગરખેડુની જિંદગી કંઈ આસાન નથી. એ કાળી રાત જેવી કંઈ કેટલીય મુસીબતો અને અનિશ્ચિતતાઓના અંધારાઓથી ભરી પડી હોય છે. કળવું અશક્ય બની રહે એવા ઊંડાં પાણી જેવા દુશ્મનો અને પ્રતિકૂળ સંજોગો-હવામાન એના દુસ્સાહસોનો અવિભાજ્ય હિસ્સો છે. કાળી રાત અને ઊંડા પાણી વળોટીને પોતાનો પ્રિયતમ પરત ફરશે ખરો, એ બાબતે નાયિકાનું દિલ ફડકી રહ્યું છે. પ્રતીક્ષાની રાત હંમેશા લાંબી અને તોફાની હોય છે. इस रातकी सुबह नहीं। ઇંતેજારી અને અનિશ્ચિતતાનું કોક્ટેઇલ ભલભલાના હોંશ ઊડાડી દે છે. પણ આશાનું કિરણ ગમે એટલા પ્રતિકૂળ સંજોગો વચ્ચે પણ જીવવાનું પ્રબળ કારણ બની રહે છે. આવા સમયે દિલમાંથી આવો જ અવાજ ઊઠે:

मैं बुलाता तो हूं उनको मगर ऐ जज़्ब-ए-दिल,
उन पे बन आए कुछ ऐसी कि बिन आए न बने। (ગાલિબ)

કંઈક એવું બની જાય કે સનમને આવવાની ફરજ પડે તો પોતાના આમંત્રણના સોનામાં કેવી સુગંધ ભળે! કાળીભમ્મર રાત અને ભયાવહ ઊંડા પાણીની સામે પણ એક આશાનું કિરણ જોયા વિના વિરહિણી રહી શકતી નથી. આવા વાતાવરણમાં પણ એને સમુદ્રમાં ઊઠતી લહેરોમાં હળવાશ નજરે ચડે છે. આ પ્રેમનાં ચશ્માંમાથી નજરે પડતું દૃશ્ય છે… અહીં હાથમાં આવી ગયેલો સાપ પણ દોરડું ભાસે છે. પણ આશાની જ્યોત આશંકાની હવાથપાટે સતત હાલકડોલક પણ થતી રહે છે. બહારની સાથોસાથ ભીતર પણ તોફાન ઊઠ્યું છે. રાત કાળી માત્ર બહાર પણ નથી, ભીતર પણ પથરાઈ પડી છે અને પાણીની જેમ જ એની અંદર પણ શંકાકુશંકાઓનું ઊંડાણ વધી ગયું છે. ભીતરનું તોફાન તો કંઈ એવું પ્રબળ બન્યું છે કે પિયુની અનુપસ્થિતિમાં પત્તાના મહેલ જેવું ખોખલું બની ગયેલું અસ્તિત્ત્વ હચમચી ઊઠ્યું છે. હવાનો નાનો અમથો હડસેલો પણ પગથી લઈને માથા સુધી કંપાવી દે છે… હવાની દરેક મંદ લહેરખી આંસુઓનો નવો જથ્થો ઊઘરાવે છે… પવન લાગે તો પાણી આમ તો સૂકાઈ જાય, પણ અહીં એ ઉદ્રોદેક જન્માવે છે, દરિયામાં દરિયો થઈ રેલાઈ રહેલા આંસુઓની માત્રામાં સતત ઉમેરણ કરે છે… અને ભીતરની આંધી વધુ ને વધુ તેજ બનતી જાય છે…