જેટલીવાર સાંભળો એટલીવાર એમ થાય, કે ફરીથી એકવાર સાંભળીયે. શબ્દો સમજવા મને થોડા અઘરા લાગ્યા, પણ તો યે ખૂબ પોતીકું લાગે છે આ ગીત…
મૂળથી ટોચ સુધી લહેરાતી લાગણીનું ગીત :

સ્વર : અમર ભટ્ટ
સંગીત : ક્ષેમુ દિવેટીઆ

.

ધ્રુવ ગીત ચેનલ ઉપર મુકાયેલું ગીત સાંભળો,

સ્વર : હેમંત જોષી ,જલ્પા જોષી
સંગીત સ્વરાંકન : હેમંત જોષી

ચાલ સખી પાંદડીમાં ઝાકળના ટીપાની
જેમ ફરી જિંદગીને મૂકીએ,
ટેરવાનો સ્પર્શ એક ઘટના કહેવાય
કે લાગણી ગણાય એમ પૂછીએ.

વેદના તો અડીખમ ઉભો કંઠાર
જતાં આવતાં જુવાળ ભલે કોતરે,
સુખ સાથે આપણો તો જળનો સંબંધ
ક્યાંક રેતી ઢાંકે ને ક્યાંક ઓસરે.

છીપલાની હોડીને શઢથી શણગાર ચાલ
કાંઠો છોડીને હવે ઝૂકીએ,
પાંદડીમાં ઝાકળનાં ટીપાંની જેમ
ફરી ચાલ સખી જિંદગીને મૂકીએ.

ચાંદનીને ચાંદનીનું નામ ન’તા દે’તા
એ વાતો અકબંધ મને યાદ છે,
વૃક્ષ પછી ડાળ પછી પંખીનો માળો
ને ઉપર આકાશ જેવો સાદ છે.

મૂળમાંથી ફૂટે ને ટોચ લગી જાય
એવી લાગણીને કેમ રે ઉવેખીએ,
ઝાકળશી જિંદગીને પાનની લીલાશ પરે
ચાલ સખી એક વાર મૂકીએ.

————————

માણસમાત્રની એક ઝંખના હોય છે કે તેની ગતિ તમસો મા જ્યોતિર્ગમય બને, જડતામાંથી લાગણીશીલતા તરફ બને. કાર અને mobile phoneના model બદલાય એમ માણસ સંબંધો પણ ફટાફટ બદલે છે, પણ એનું મન ક્યારેક તો ઝંખે છે ભીનાભીના અતૂટ ભાવભર્યા સંબંધને! ચામડીને ચીપકીને માણસ સુખ તો ભોગવે છે, પણ એનું મન ક્યારેક ઝંખે છે સાચા પ્રેમને! email, Internet, DVD player અને professional jobમાં આખો દિવસ કાઢતો માણસ ક્યારેક તો ઝંખે છે સંધ્યાના રતૂંબલ આકાશને! ખેતરના ખુલ્લા આકાશ નીચે લીમડાની છાંયે પત્નીના ખોળામાં માથુ રાખી સૂતા ખેડૂતને જોઈએ ત્યારે લાગે કે આ શહેરના ભાગંભાગ કરતા માણસને આ modern societyએ શું આપ્યું? એને સમય જ ક્યાં રહે છે એની પત્નીના બે બોલ સાંભળવા અને સમજવા માટે કે દીકરી સાથે રમવા માટે? આવતાં જતાં પહેરેલો દુપટ્ટો સહેજ અડી જાય અને પત્ની પતિને “excuse me” સાહજિકતાથી કહી નાખે, પણ એમને કોણ સમજાવે કે આમ સહેજ અડતા દુપટ્ટાની સાથે આવતી એના શરીરની સુગંધ કેવી મૂળથી ટોચ સુધીની લાગણી જન્માવે છે? એવે સમયે કવિને પ્રશ્ન થાય કે ટેરવાનો સ્પર્શ એ એક physical ઘટનામાત્ર છે કે લાગણીનો સાગર છે?….અને ઉદભવે છે આ કાવ્ય. જીંદગી યાંત્રિક બની ગઈ છે….વેદના, દુખ, ચિંતામાં ઘેરાયેલો માણસ રાતોની રાતો ઊંઘી નથી શકતો. પણ સવારે એક દ્રશ્ય એ જુએ છે અને એની તમસો મા જ્યોતિર્ગમય ની લાગણી જાગી ઊઠે છે- વેલની નાનકડી પાંદડી પર પડેલાં ઝાકળનાં ટીપાં! ઝાકળનું ક્ષણિક જીવન પાંદડીની મૃદુતામાં, પાંદડીની લીલાશમાં સુરક્ષિત છે, અને એવું ઝાકળ ભીનાશ મૂકી જાય છે. પાંદડી પરથી ખરી પડતું ઝાકળ જમીનની રુક્ષતામાં મૃત્યુ પામે છે. એમ જીંદગી પણ ક્ષણિક છે, નાજુક છે, એવી જીંદગીને ક્યાં મૂકીશું? સવારના એ દ્રશ્યમાંથી જવાબ મળે છે કે ભીની ભીની લીલી લીલી લાગણીઓમાં!

જીંદગીમાં વેદના, દુખ તો અડીખમ ઊભાં હોય છે- જેમ કંઠાર એટલે કે સમુદ્રકિનારાનો પ્રદેશ ગમે તેટલી જુવાળ એટલે કે ભરતી આવે છતાં અડીખમ ઉભો છે તેમ! જીંદગીમાં આપણો સુખ સાથેનો સંબંધ આ દરિયાનાં પાણી જેવો સંબંધ છે- કંઠારરૂપી વેદનાને ઢાંકવા પાણી કંઠાર ઉપર ફરી વળે છે પણ પળ બે પળમાં તો ઓસરી જાય છે! કિનારા ઉપરનું પાણીનું ફરી વળવું, પરંતુ ક્ષણમાં તો ઓસરી જવું; અને કિનારાનું અસ્તિત્વ તો ત્યાંનું ત્યાં જ- એમ ‘થોડુંક સુખ અને ઝાઝી વેદના’ આ ઘટનાક્રમમાંથી બહાર ત્યારે જ અવાય જ્યારે એ કિનારાને છોડીને “છીપલાની હોડીને શઢથી શણગાર ચાલ કાંઠો છોડીને હવે ઝૂકીએ” મઝધારમાં. એ મઝધારમાં કે જ્યાં પાણીરૂપી લાગણીઓની ભીનાશ છે, મઝધારમાં એકબીજાના સહારે સુખદુખથી પર થઈ જવાની આ વાત છે! આ જીંદગી બહુ જ નાજુક છે, તે આ સુખદુખની થપાટોને સહન નથી કરી શકતી, એટલે ફરી પાછું, પાંદડી પર ઝાકળના ટીપાને મૂકવા જેવું, આ જીંદગીને લીલી લીલી લાગણીઓમાં મૂકવાની ઝંખના જાગે છે…..અને પછી તો યાદ આવે છે એ શરૂઆતના દિવસો કે જ્યારે “આજે આ પૂનમના ચાંદની ચાંદની સુંદર છે” એવું ન’તા કહેતા, પણ કહેતા હતા કે “આ ચાંદ નથી પણ હું છું, અને આ ચાંદની નથી પણ તું છે!” અથવા તો કહેતા હતા કે “આ ચાંદની નથી પણ તારો પ્રેમ છે!”. યાદ આવે છે એ દિવસો કે જ્યારે ચાંદનું ઊગવું અને ચાંદનીનું ફેલાવવું એ એક ઘટના નહી પણ લાગણીસભર અભિવ્યક્તિ બની જતું હતું. વૃક્ષની ડાળ એટલે આ શહેર અને એની પરનો માળો એટલે તારો-મારો સંસાર, અને એ સંસારમાં પરસ્પરના પ્રેમને લીધે મળતી આકાશ જેટલી મોકળાશ આ બધું યાદ આવે છે. હકીકતમા તો “ચાલને આવું ફરીથી જીવીએ” એવું પ્રિયતમાને કહેવાય છે! પ્રિયતમના હાથનાં ટેરવાં પ્રિયતમાના પગની કોમળ પાનીને અડે અને “મૂળમાંથી ફૂટે ને ટોચ લગી જાય એવી લાગણી” આખા તન-મનને ઝંકૃત કરી દે એવી લાગણીને કેવી રીતે ઉવેખી શકાય? (ઉવેખવું = ઉપેક્ષા કરવી) ચાલ સખી, ઝાકળ શી જીંદગીને પાનની લીલાશ પરે એક વાર મૂકીએ!

માણસ ક્યારેક દિશાભ્રમિત થઈ જાય છે, ક્યારેક ભૌતિકતાના પ્રવાહમાં તણાઈ જાય છે, ક્યારેક lifeથી ખૂબ busy થઈ જાય છે, ક્યારેક સંજોગોને આધિન થઈ જાય છે, અને જીવનમાં રુક્ષતા આવી જાય. પરંતુ એવે સમયે પાંદડી પર પડેલા પાણી અને દરિયાનાં પાણીની અંદર રહેલો ભગવાન ફરીથી આપણને એક ભાવમય જીવન જીવવાનો સંદેશ આપી જાય છે. આમ જોઈએ તો કવિએ ફક્ત આ બે જ દ્રશ્ય જોયાં અને આ કાવ્ય સ્ફૂરી ઊઠ્યું, પણ કેટલું સંવેદનશીલ અને વાસ્તવિક છે! અને કાવ્યને વધારે જીવંત બનાવ્યું છે એ મધુર અવાજ અને સંગીતે!

અમર ભટ્ટનું આ ગીત વિશેનું લખાણ

ક્ષેમુભાઇનું ગીત ‘ચાલ સખી પાંદડીમાં ઝાકળનાં ટીપાંની જેમ ફરી જિંદગીને મૂકીએ'(કવિ ધ્રુવ ભટ્ટ) (રાગ ચારુકેશી) સૌપ્રથમવાર મારી પાસે ગવડાવીને મને મોટો બનાવ્યો. સાધારણ રીતે સ્થાયી/મુખડું મધ્ય સપ્તકમાં હોય અને અંતરા તાર સપ્તકમાં પણ ક્ષેમુભાઈના રાગ ચારુકેશી આધારિત આ સ્વરાંકનની વિશેષતા એ છે કે સ્થાયી અને અંતરા બંનેની પ્રથમ પંક્તિ તાર સપ્તકમાં છે. ‘ચાલ સખી’ એ શબ્દોમાં સ્વરાન્કનમાં પણ આહવાન, નિમંત્રણ સાંભળી શકાશે. ગીતની લોકપ્રિયતાને લીધે મારી બહેન કહેતી હતી કે તારું નામ અમર ભટ્ટ નહીં પણ ‘ચાલ સખી’ ભટ્ટ રાખવું જોઈએ.

બીજી એક વાત હળવી યાદ આવે છે- આ ગીતની પ્રથમ પંક્તિના શબ્દોમાં મારા એક વકીલ મિત્રને ’જિંદગી નવેસરથી શરૂ કરવાની ઑફર’ દેખાયેલી. એણે કહેલું કે છૂટાછેડાના કૅસોમાં સમાધાન માટે આ ગીત પક્ષકારોને સંભળાવો તો તરત સમાધાન થઇ જાય.
ગીતમાં દરેક પંક્તિ ખૂબ લાંબી છે એટલે કે ગીત પ્રલંબ લયમાં છે. આવા ગીતનું સ્વરાંકન હંમેશા પડકારરૂપ હોય છે. ક્ષેમુભાઈનો આ ગીત સ્વરબદ્ધ કરવા પાછળનો અભિગમ સમજીએ-
સાધારણ રીતે સ્થાયી/મુખડું મધ્ય સપ્તકમાં સ્વરબદ્ધ હોય અને અંતરા તાર સપ્તકમાં જાય. અહીં સ્થાયીની પ્રથમ પંક્તિ અને અંતરાની પ્રથમ પંક્તિ બંને તાર સપ્તકમાં છે. ‘ચાલ’ શબ્દ કોમળ ‘નિ’ થી શરૂ થાય છે. ‘ચાલ સખી‘ એ શબ્દોના સ્વરાંકનમાં પોકાર કરીને અપાયેલું નિમંત્રણ સંભળાશે ને એ બે શબ્દો વારંવાર ગણગણવા ગમશે. માત્ર ‘ચાલ સખી’ એટલા શબ્દો જુદી જુદી રીતે બે ચાર વાર ગવાય અને એ રીતે નિમંત્રણમાં આગ્રહ, વિનંતી, આદેશ ને અનુનય- એવા વિવિધ ભાવ પણ ભળે એવો એમનો વિચાર હતો. રાગ ચારુકેશી જયારે શબ્દપ્રધાન સંગીતમાં આવે ત્યારે એમાં થોડી છૂટ લઈને શુદ્ધ ‘ની’(સામાન્ય રીતે કોમળ ‘નિ’ હોય) અને કોમળ ‘ગ’ (સાધારણ રીતે શુદ્ધ ‘ગ’ હોય) સ્વરો લઈને ભાવ વ્યક્ત થાય એવું પણ એમને અભિપ્રેત હતું. અંતરાની પ્રથમ પંક્તિ પણ સ્થાયીની જેમ તાર સપ્તકના ષડજ(સા)થી શરૂ થાય છે. એના શબ્દો ગવાય તે પહેલાં તાર સપ્તકના ષડજ(સા) પર સ્થિર રહી શુદ્ધ ગંધાર (ગ)નો સહેજ સ્પર્શ લઇ, અવાજ સહેજ modulate કરીને ‘હો’ ગવાય છે, જે ક્ષેમુભાઈએ ગીતમાં કરેલું ‘value addition’ છે. તે જ રીતે ગીતની બીજી પંક્તિમાં ‘પૂછીએ’ ને છેલ્લી પંક્તિમાં ‘મૂકીએ’ શબ્દો ગવાય પછી ‘ચાલ સખી’ ગાતાં પહેલાં ‘સાનિ નિધ’ (‘નિ’ અને ‘ધ’ કોમળ) સ્વરો ઝીણી મુરકી ને ખટકા સાથે ખેમટાની લયમાં ગાવાની મજા પણ માણવા જેવી છે. પ્રથમ પંક્તિ અને બંને અંતરાની છેલ્લી પંક્તિઓ સાથે વાંચશો તો તરત સમજાશે કે કવિએ એના એ શબ્દો ઉપયોગમાં લીધા છે પણ શબ્દોનો ક્રમ બદલીને એ રીતે emphasisમાં ફેરફાર કર્યો છે જેનાથી પણ કાવ્યને આસ્વાદવાનું ગમે છે.
-અમર ભટ્ટ