Category Archives: કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી

આજ વાદળીએ આખી રાત – કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી

સ્વર : ગાર્ગી વોરા
આલબમ : શબ્દનો સ્વરાભિષેક – 5
સ્વરાંકન : અમર ભટ્ટ
સંગીત : અમિત ઠક્કર

.

કાવ્યસંગીત: મનનો રવિવાર ને એકાન્તનો શણગાર

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી (જન્મતારીખ:16/09/1911):

શ્રીધરાણીની 111મી જન્મજયંતિએ ગુજરાત યુનિવર્સીટીએ ‘કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી ઍકેડેમિક ચૅર’ એટલે કે જ્ઞાનપીઠની ઘોષણા કરી એનો અત્યંત આનંદ છે.

2010-11માં શ્રીધરાણીના જન્મશતાબ્દિ વર્ષમાં વિશ્વકોશમાં એમનાં ગીતો ગાવાનો મોકો મળ્યો. પછી સપ્ટેમ્બર 2011માં એમના વતન ભાવનગરમાં કવિશ્રી વિનોદ જોશીએ રાષ્ટ્રીય સાહિત્ય અકાદમી અને દક્ષિણામૂર્તિ સંસ્થાના સંયુક્ત ઉપક્રમે યોજેલા એક દિવસીય પરિસંવાદમાં પણ એમનાં ગીતો ગાયાં.

શાળામાં ગુજરાતી વિષયમાં એમનાં બે કાવ્યો હતાં -એક તે ‘ભરતી’ સૉનેટ જે પૃથ્વી છંદમાં છે ને બીજું તે ગીત ‘સ્વમાન’-
‘માન તમારે હાથ ન સોંપ્યું કેમ કરી અપમાનશો?
વજ્ર સમું અણભેદ હૃદય આ, શર સૌ પાછાં પામશો.’

કવિએ અમેરિકાની કોલંબિયા યુનિવર્સીટી સ્કૂલ ઓફ જર્નાલિઝમમાં અભ્યાસ કરેલો. હું પણ કોલંબિયા યુનિવર્સીટી સ્કુલ ઓફ લૉનો વિદ્યાર્થી.એટલે કવિને મળ્યો ન હોવા છતાં (મારા જન્મ પહેલાં એમનું અવસાન થયું હતું) ‘કોલંબિયા કનેક્શન’ને લીધે તો કવિ સાથે ને એમનાં કાવ્યો સાથે ‘ઇન્સ્ટન્ટ કનેક્શન’ થઇ ગયું.
આ ગીત ‘વર્ષા-મંગલ’ કાવ્યગુચ્છમાં છે. મારૂં આ પ્રિય સ્વરાંકન છે. લોકઢાળ કે શાસ્ત્રીય રાગ પર આધારિત નથી છતાં મૅલડી -રાગીયતા – આપમેળે આવી ગઈ છે.
બીજા અંતરામાં ‘એકલતા આરડે’ શબ્દો અસર કરી ગયા. ચિનુ મોદીના ગીતની પ્રથમ પંક્તિ યાદ આવી-
‘પાળિયાની જેમ મારી એકલતા આરડે
પાધરની જેમ તમે ચૂપ’.
– અમર ભટ્ટ

તો માણો શ્રીધરાણીનું ગીત-

આજ વાદળીએ આખી રાત વરસ્યા કીધું
મેહુલાએ માંડી મીટ;
ધરણીએ પ્રેમરસ પ્યાલું પીધું!

નદીઓનાં નીર માંહી જોબન ચડ્યાં 
એની ફાટ ફાટ કાય;
એની છાતી ના સમાય;
ટમકીને મેઘલાએ ચુંબન મઢયાં!

ઉરને એકાંત ગોખ એકલતા આરડે !
કોઈ આવો વેચાઉ;
જ્યાં દોરો ત્યાં જાઉં;
મારા અંગ અંગ ભૂખ્યાં;
ઝરો પ્રેમરસ! સૂક્યાં;લઇ જાઓ !
આ એકલતા શેય ના સહાય! 
વર્ષા રડે, રડું હું તોય ના રડાય!  
– કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી 

ગ્લૉબલ કવિતા : ૧૨૬ : ભરતી – કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી

પઠન : વિનોદ જોષી
આલબમ : શબ્દનો સ્વરાભિષેક – 5

.

સહસ્ત્ર શત ઘોડલાં અગમ પ્રાન્તથી નીકળ્યાં,
અફાટ જલધિ પરે અદમ પાણીપન્થાં ચડ્યાં;
હણે-હણહણે : વિતાન, જગ, દિગ્ગજો ધ્રૂજતાં,
ઊડે ધવલ ફેન શી વિખર કેશવાળી છટા !

ત્રિભંગ કરી ડોકના, સકળ શ્વાસ ભેગા કરી,
ઉછાળી નવ દેહ અશ્વ ધમતા પડી ઊપડી;
દિશા સકળમાં ભમી, ક્ષિતિજ-હાથ તાળી દઈ,
પડંત પડછંદ વિશ્વભર ડાબલા ઉચ્ચરી.

કરાલ થર ભેખડે, જગતકાંઠડે કારમા,
પછાડી મદમસ્ત ધીંક : શિર રક્તનાં વારણાં;
ધસી જગત ખૂંદશે ? અવનિ-આભ ભેગાં થશે ?
ધડોધડ પડી-ખરી ગગનગુંબજો તૂટશે?

ઉરેય ભરતી ચડે, અદમ અશ્વ કૂદી રહે !
દિશાવિજય કૂચનાં કદમ ગાજતાં ઊપડે !

– કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી

ગુજરાતી કવિતાની ઓજસ્વિતાનું શિરમોર ચિત્ર

પ્રકૃતિ હરસ્વરૂપે ને હરસ્થળે જીવમાત્રને આકર્ષતી આવી છે. પણ દરિયાનું આકર્ષણ કદાચ સૌથી વધારે છે. ફરવા જવાના સ્થળોને ક્રમાંક આપીએ તો કદાચ વિશ્વભરમાં સમુદ્રકિનારાનો ક્રમ પહેલો આવે. દરિયાની રેતી, દરિયાના મોજાં, દરિયા પર લળુંબતું આકાશ અને ઊગતો કે આથમતો સૂર્ય –આ બધું વધતા-ઓછા અંશે એકસમાન હોવા છતાંય દરિયામાં કંઈક એવું તત્ત્વ છે જે સદી-સદીઓથી મનુષ્યજાતને સતત ખેંચતું આવ્યું છે. કદાચ દરિયાકિનારે રેતી, પાણી અને આકાશની ત્રિવિધ સ્તરે અનુભવાતી અનંતતા પ્રમુખ કારણ હોય. ‘દરિયાનાં ગીત નથી ગાવાં, દરિયો તો મારા સાજનની આંખ જોયું ટીપું’ (અનિલ જોશી) કહી-કહીને પણ કવિઓ આદિકાળથી દરિયાનાં ગીત ગાતાં આવ્યાં છે. પ્રસ્તુત રચનામાં શ્રીધરાણીની કલમે ગુજરાતી કવિતાએ આ પહેલાં અને કદાચ બાદમાં પણ કદી ન જોયેલું દરિયાનું સૌંદર્ય આપણે માણવાનું છે.

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી. ૧૬-૯-૧૯૧૧ના રોજ ભાવનગરના ઉમરાળા ખાતે જન્મ. પિતા જેઠાલાલ નાગજીભાઈ. માતા લહેરીબેન. નાની વયે પિતાને ગુમાવનાર કવિ બાળપણમાં જૂનાગઢ ખાતે મોસાળમાં ભણવા ગયા. નાની ઉંમરે જ ‘ટ્રેડિશનલ’ શાળાશિક્ષણ એમને જરાય કોઠે ન પડ્યું. ગણિતની પરીક્ષામાં ઉત્તરવહી સાવ કોરી રાખી અને ઉપરથી નોંધ મૂકી કે સફાઈ માટેના દસ માર્ક્સ મને મળવા જ જોઈએ અને વિજ્ઞાનના પેપરમાં કવિતા લખી આવ્યા. જો કે ગુજરાતી ભાષાનું સદભાગ્ય કે એમના વિધવા માતાને એવું સૂઝ્યું કે ગાંધીની આંધીથી જાગેલ દેશભક્તિના જુવાળમાં બેમાંથી એક પુત્રે તો રાષ્ટ્રીય શાળામાં ભણવું જ જોઈએ અને કૃષ્ણલાલ ભાવનગરની ‘દક્ષિણામૂર્તિ’ શાળામાં દાખલ થયા જ્યાંનું શિક્ષણ એમને કોઠે પડી ગયું. બાળપણમાં ચિત્રકાર બનવાની મહેચ્છા હતી. પંદરેક વર્ષની વયે એમની કવિતા એમના શિક્ષક ગિરીશભાઈએ એમની જાણ બહાર બચુભાઈ રાવતને પૉસ્ટ કરી દીધી અને ‘કુમાર’માં એ છપાઈ ગઈ એ પછીથી એમને કવિ બનવાની ચાનક ચડી. ૧૯૨૯માં ગાંધીજીના પ્રત્યક્ષ સંપર્કમાં ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ (અમદાવાદ) ભણ્યા. ૧૯૩૦માં દાંડીકૂચમાં ભાગ લીધો. કરાડી જતાં ધરપકડ થઈ અને વારાફરતી સાબરમતી અને નાસિકમાં જેલવાસ પણ ભોગવ્યો. એમની ‘ઇન્સાન મિટા દૂંગા’ લઘુનવલ, ‘ઝબક જ્યોત’ નાટક છપાયેલ માસિક અને ‘સર્જકશ્રેષ્ઠ આંગળાં’ કાવ્ય અંગ્રેજ સરકારે જપ્ત કર્યાં હતાં. ૧૯૩૧માં ટાગોરની નિશ્રામાં શાંતિનિકેતન ખાતે ભણ્યા. એમના જ શબ્દોમાં: ‘એ તો કવિસમ્રાટની રાજધાની અને પરીઓનો પ્રદેશ. વ્યવહારીઓ પણ બહેકી ઊઠે તો પછી કવિનું તો પૂછવું જ શું? કવિતાનો ધોધ ધસ્યો.’ ત્યાંથી ટાગોરની અને એક એમરિકન શિક્ષકની સલાહ માનીને ન્યૂયૉર્ક ભણવા ગયા. ૧૯૩૫માં ન્યૂયૉર્ક યુનિવર્સિટીમાંથી સમાજશાસ્ત્ર અને અર્થશાસ્ત્ર વિષયોમાં એમ.એ., ૧૯૩૬માં કોલંબિયા યુનિવર્સિટીમાંથી પત્રકારત્વમાં એમ.એસ., અને ત્યાંથી જ સમાજશાસ્ત્ર અને રાજકીય તત્ત્વજ્ઞાનના વિષયોમાં પીએચ.ડી. કર્યું. દરમિયાન અમેરિકામાં હિન્દને આઝાદ કરવાની લડતનો મોરચો રચી, અમેરિકી પ્રજાને સમજણ આપી લોકમત જાગ્રત કર્યો. ૧૯૪૬માં દિલ્હી, ભારત પરત ફર્યા અને પત્રકારિત્વ અપનાવ્યું. ૧૯૫૦માં સુંદરી (પદ્મશ્રી ૧૯૯૨) સાથે લગ્ન કર્યા, જેમણે દિલ્હીમાં પંડિત નહેરુએ ભેટ આપેલ અડધો એકર જમીનમાં ત્રિવેણી કલા સંગમની સ્થાપના કરી હતી. કવિતા અને અમર એમના સંતાન. ૨૩-૭-૧૯૬૦ના રોજ દિલ્હી ખાતે માત્ર ૪૯ વર્ષની વયે હૃદય બંધ પડી જવાથી નિધન.

કવિ, નાટ્યકાર, પત્રકાર શ્રીધરાણીની કાવ્યયાત્રા વિશિષ્ટ છે. આપણી ભાષામાં ભાગ્યે જ કોઈ કવિના જીવનના બે સાફ ભાગ પડેલા જોઈ શકાય છે. પરદેશ જતા પહેલાના ‘પૂર્વ શ્રીધરાણી’ અને દોઢ દાયકાનો નખશિખ દેશવટો, ભાષાવટો અને કાવ્યવટો ભોગવી પરત ફરેલા ‘ઉત્તર શ્રીધરાણી’- આવા બે સુસ્પષ્ટ ફાંટા આ કવિની કવિતામાં તંતોતંત જોઈ-આસ્વાદી શકાય છે. પૂર્વ શ્રીધરાણીની કવિતામાં પ્રકૃતિ, સૂક્ષ્મ માનવ સંવેદનો, પ્રણયોર્મિનો ઉદ્રેક, આઝાદી-ગાંધીજી-સામાજીક ચેતના વધુ જોવા મળે છે. ગાંધીજી ઉપરાંત ટાગોરની પણ એમની રચનાઓ પર ઊંડી છાપ જોવા મળે છે. ક્યાંક ન્હાનાલાલ અને કાન્ત પણ ડોકિયાં કરતાં દેખાય છે. આ બધું છતાં, શ્રીધરાણીની કવિતા મૌલિકતાની અને કાવ્યતત્ત્વની એરણ પર ઘણી ઊંચે સુધી પહોંચે છે. સમકાલીનો કરતાં વધુ શક્તિમંત, વધુ પ્રતિભાશાળી અને બધી રીતે નિઃશંકપણે બે ડગલાં આગળ હોવા છતાં કદાચ ગુજરાતના તખ્તેથી બાર વર્ષના વનવાસના કારણે એ યોગ્ય પોંખાયા જ નહીં. બાળકાવ્યો, નાટકો, કથાવાર્તાઓ ઉપરાંત ડઝનેક અંગ્રેજી પુસ્તકો એમણે આપ્યાં છે.

ખૂબ નાની વયથી એમની છંદોલય પરની હથોટી આશ્ચર્ય જન્માવે એવી સહજ અને સજ્જડ હતી. ચોપાઈ-સવૈયો એમના પ્રિય પણ છંદવૈવિધ્ય અને પ્રયોગો પણ ખાસ્સા નોંધપાત્ર છે. પરદેશથી પરત આવ્યા બાદ કવિતા સાથે એમનું જે પુનઃસંધાન થયું એ વિશે કવિ કહે છે: ‘કવિતાનાં એ અબોલડાં વરસ ચાલ્યાં. એ તૂટ્યા એટલે કવિતાદેવી ક્યારેક ક્યારેક આવે છે. પણ પહેલાંની જેમ ઓચિંતી ઊંઘમાંથી ઊઠાડી મૂકવા, બેબાકળો કરી મૂકવા; નવો થનગનાટ પેદા કરવા માટે નહીં. હવે આવે છે ત્યારે મોંઘેરા મહેમાન તરીકે, સોનાના અક્ષરે આમંત્રણપત્રિકા મેળવ્યા પછી.’ આ કવિતાઓમાં સ્વાભાવિકપણે પીઢ અને પરિપક્વ છે. એમાં વચ્ચેના વર્ષોના અનુભવો, ચિંતન, ગાંભીર્ય, અને કટાક્ષવૃત્તિ, પ્રગલ્ભ પ્રયોગશીલતા જોવા મળે છે. આ વર્ષોમાં એમના સમકાલીન કવિઓ ઘણા આગળ નીકળી ગયા હતા, એનો અહેસાસ એમની કવિતામાં પણ જોવા મળે છે:

ઊખડેલા નવ આંબા ઊગે!
ઘરે ઊગેલા આભે પૂગે!

માત્ર ત્રણ અક્ષર અને એક શબ્દનું ‘ભરતી’ શીર્ષક જ ભાવકની આંખ સામે ફૂલી રહેલી છાતીવાળા મહેરામણનું ચિત્ર ખડું કરી દે છે. આ સૉનેટ ત્રણ ચતુષ્ક અને એક યુગ્મકની સંરચનાવાળું શેક્સપિરિઅનશાઈ સૉનેટ છે, પણ પ્રાસવ્યવસ્થા કવિએ AABB CCDD પ્રમાણે પોતાની અનુકૂળતા મુજબ કરી છે. બ. ક. ઠાકોરે શોધેલ પૃથ્વી છંદ કવિએ પ્રયોજ્યો છે પણ એ ખુદ ઠાકોરને પણ પાછળ મૂકી દે એટલો પ્રવાહી થયો છે. આ છંદમાં લઘુનું ગુરુત્વ –સત્તર અક્ષરોમાંથી દસ લઘુ- જોવા મળે છે, જેમાં બે વાર એક જ હરોળમાં ત્રણ લઘુ એકસાથે આવે છે. આ લઘુઓમાં કવિએ જે રીતે શબ્દવિન્યાસ કર્યો છે એ સાગરનાં મોજાંની આવ-જા અને ઘોડાંઓની ચાલના અવાજને ચાક્ષુષ કરે છે. દુરારાધ્ય દેવ ગણાતાં આકરા વિવેચક પ્રા. ઠાકોરે જાતે કહ્યું હતું: ‘શ્રીધરાણીની ઉત્તમ કૃતિઓની ભાષા અને કલા આપણને કોઈક રીતે સુંદરમ્ કે ઉમાશંકર કરતાં જુદી અને ચડિયાતી લાગે છે પણ તે શી રીતે, કયા ગુણે, તેનું નામ આપણે પાડી શકતા નથી.’ ગુજરાતીના સર્વશ્રેષ્ઠ સૉનેટની પંગતમાં અગ્રિમ સ્થાને વિરાજતું આ સૉનેટ શ્રીધરાણીની કાવ્યસૂઝ, છંદોલય અને ભાવોર્મિના કારણે ચિરસ્મરણીય બન્યું છે. માત્ર વીસ જ વર્ષની મુગ્ધ વયે ૧૦-૦૮-૧૯૩૧ના રોજ લખાયું હોવા છતાં આ સૉનેટ પાકટ વયના કવિઓના સમગ્ર સર્જન પર ભારે પડી શકે એવું આકર્ષણ ધરાવે છે. ‘શ્રીધરાણીની કવિતાનું આકર્ષણ શેમાં રહેલું છે’ એનો જવાબ આપતાં ઉમાશંકર જોશી ત્રણ લક્ષણો જણાવે છે: ‘એક તો કમનીય રસોજ્જ્વલ પદાવલિ (diction), બલકે કાવ્યદેહની કીટ્સની યાદ આપે એવી ઇન્દ્રિય-ગ્રાહ્યતા (sensuousness), બીજું, બુલંદ ભાવનામયતા; અને ત્રીજું, જીવનના વાસ્તવની સહજ પકડ.’ આ ત્રણેય ગુણ અહીં શબ્દશઃ ચરિતાર્થ થયેલ અનુભવી શકાય છે.

શીર્ષક વાંચીને સમુદ્રની ભરતીમાં ભીંજાવા તૈયાર થયેલો ભાવક કવિતા ખોલે છે તો પહેલી પંક્તિમાં દરિયાના મોજાંની જગ્યાએ એનો ભેટો ઘોડાઓ સાથે થાય છે ને તે પણ એક-બે નહીં, શત સહસ્ત્ર યાને એક લાખ ઘોડાઓ સાથે. હજારો-લાખો ઘોડા એકસાથે નીકળ્યા હોય ત્યારે કેવું અનનુભૂત દૃશ્ય રચાય! આ ઘોડા વળી અગમ્ય પ્રાંતમાંથી આવ્યા છે એવું કવિ જાહેર કરે છે એટલે સ્વાભાવિક જ આપણું કૌતુક બેવડાય છે. પણ બીજી જ પંક્તિમાં કવિ અફાટ સાગરને ચિત્રમાં સમાવી લઈને આપણા કૌતુકનું શીર્ષક સાથે અનુસંધાન કરી શામે છે. અફાટ સમુદ્રના અનંત મોજાંને કવિ અગમલોકમાંથી આવતા ઘોડાઓના ધાડાં કહે છે. અને ઘોડાઓ માટે પાણીપન્થાં સંજ્ઞા પ્રયોજે છે. પાણીપંથો એટલે પાણીના રેલાની જેમ ઉતાવળે ચાલનારો ઘોડો. ભરતીના સમયે દરિયાના પાણી ઊંચેને ઊંચે ઊછળીને જે રીતે કાંઠાને ધમરોળવા આગળ ધમમસી રહ્યાં હોય એને ઘોડાની અદમ્ય ચાલ સાથે સાંકળવા માટે અદમ પાણીપંથાથી વધુ ઉચિત શબ્દ બીજા કયા હોઈ શકે? બે જ પંક્તિમાં કવિ સમુદ્રના પાણીની અનંતતા, અગમ્યતા અને અદમ્યતા હૂબહૂ ચીતરી આપે છે. કવિ ઉપરાંત અચ્છા ચિત્રકાર હોવાનો આ ફાયદો. મોજાંનું ગર્જન જાણે ઘોડાઓની હણહણાટી છે, જે આકાશના ચંદરવાને, સમસ્ત જગતને અને સર્વ દિશાઓને જાણે કે ધ્રુજાવે છે. મોજાંની એકધારી ઊછળપડના કારણે દરિયામાં જે સફેદ ફીણ ઊડી રહ્યું છે એ જાણે કે ધરણી ધમરોળવા નીકળેલા તેજીલા તોખારોની હવામાં વિખરાતી-વિખરાતી કેશવાળી છે.

પ્રથમ ચતુષ્કમાં કવિએ જે ચિત્ર દોર્યું છે એમાં જ વધુ રંગો ભરીને કવિ એને હવે વધુ સભર બનાવે છે. તોફાને ચડેલ ઘોડો જે રીતે છાતીમાં ઊંડા શ્વાસ ભરીને, તૂટી જાય એ હદે ડોક પાછળની બાજુએ ખેંચીને આખું શરીર હવામાં ઊછાળી-ઊછાળીને વેગે ધમધમે છે એ જ રીતે ભરતીએ ચડેલ સમુદ્રના મોજાં આગળ આવી રહ્યા છે. ત્રિભંગ શબ્દપ્રયોગ સાથે પાર્શ્વભૂમાં ક્યાંક શ્રીકૃષ્ણની વાંસળી પણ આપણા કાનોને સંભળાય તો એ વિશેષ ઉપલબ્ધિ કેમકે શરીરને કમર, પેટ, ગરદન એમ ત્રણ જગ્યાએથી મરોડ આપીને એ વાંસળી વગાડતા, તેથી જ તેમનું નામ ત્રિભંગ-ત્રિભંગી પણ પડ્યું છે. પાણીદાર અશ્વો સમાન સાગરનાં મોજાં ક્ષિતિજને હાથતાળી દઈને, બધી દિશાઓ ખૂંદી વળીને કિનારે આવી રહ્યાં છે ત્યારે આ અશ્વોના ડાબલા થકી જે મહાઘોષ સર્જાય છે, એનો પ્રતિઘોષ આખા વિશ્વમાં થઈ રહ્યો છે. દરિયો ભરતીએ ચડે ત્યારે એનું સંગીત સૃષ્ટિ સમસ્તને એ રીતે તર કરી દે છે, કે બીજા કશાનો લેશ અવકાશેય રહેતો નથી.

વિકરાળ સ્થિર ભેખડો અને જગતના કારમા કાંઠાઓ પર આ અશ્વરૂપી મોજાં માથાં પછાડી રહ્યાં છે, પરિણામે જે ફીણ અને પાણીનાં છાંટાઓ ઊડે છે, એમાં કદાચ મેઘધનુષ્ય જન્મતું દેખાય છે અને મેઘધનુમાં દેખાતો લાલ રંગ જાણે કે ઘોડા માથું ખડકો પર જોરથી પછાડે ત્યારે ઊડતી લોહીની શીકરો જેવો લાગે છે. જાણે પોતાના માથાનું શ્રીફળ વધેરીને દરિયો કાંઠા અને કાંઠા પરના પથ્થરોના ઓવારણાં લે છે. આ અદભુત દૃશ્ય જોઈને સહજ પ્રશ્ન થાય છે કે હવે શું? શું આ અશ્વો જગત આખાને ત્સુનામી બનીને ખૂંદી વળશે? આભ અને ધરતી ભેગાં થઈ જાય એવો પ્રલય સર્જાશે? કે આકાશના પહોંચ બહારના અણસ્પર્શ્યા ગુંબજો ધડોધડ ખરીને નીચે પડશે? આ પ્રશ્નો અનુત્તર રહેવાને સર્જાયા છે. એ અનુત્તર રહે એમાં જ ખરી કવિતા છે. આ પ્રશ્નો એ અનુભૂતિના પ્રશ્નો છે. એ આપણા અનુભવને સઘન બનાવે છે. સાચું જ કહ્યું છે, આંખ એ જોઈ શકતી નથી, જે મન જાણતું નથી. (The eye cannot see what mind does not know.) કવિ આપણા મનને જે જોવાનું છે એનાથી માહિતગાર કરે છે, પરિણામે જે દૃશ્ય આપણે સેંકડોવાર જોઈ ચૂક્યાં છે, એ જ દૃશ્ય આજે આપણને આટલું powerful લાગે છે. આ કવિતા વાંચ્યા પછી જો ભરતીએ ચડેલા દરિયે જવાનું થાય તો એ દરિયો આજ સુધી જોયેલા તમામ દરિયાઓથી બિલકુલ અલગ જ લાગશે એટલું તો નક્કી જ છે.

આમ જોઈએ તો ત્રણેય ચતુષ્કમાં કવિ એક જ ચિત્ર અલગ-અલગ રંગોથી ભરી રહ્યા છે. પણ જે રીતે બાળક પાટી પર એકડો ઘૂંટી-ઘૂંટીને એને અવગણી ન શકાય એ રીતે વધુ ભરાવદાર અને ઘાટીલો બનાવે છે, બરાબર એ જ રીતે કવિ એક જ વાતને અલગ-અલગ રીતે રજૂ કરે છે. એક લીટીની કવિતા એ છે કે ભરતીના સમયે વેગ સાથે ઊછળતાં દરિયાનાં મોજાં ધસમસી આવતા ઘોડાઓના ટોળા જેવા લાગે છે. પણ આ એક લીટીની વાર્તાને કવિએ જે રીતે મલાવી-મલાવીને રજૂ કરી છે એ ભાગ્યે જ કોઈ બીજો કવિ કરી શક્યો હોત. પ્રથમ બાર પંક્તિમાં એક જ પ્રકૃતિચિત્રનું નિતાંત સૌંદર્ય રજૂ કર્યું છે પણ કવિતાની ખરી મજા એના અંદાજે-બયાંમાં છે. માત્ર કવિના સમગ્ર સર્જનની જ નહીં, ગુજરાતી ભાષાની સમસ્ત કવિતાઓમાં આ રચના શિરમોર થયેલી ગણવી જ પડે એમ છે એનું એકમત્ર કારણ સબળ અને અભૂતપૂર્વ કવિકર્મ છે. ઉત્તમ કવિ બનવાની અભિલાષા ધરાવતા તમામ કવિઓએ આ રચનાનો ઊંડો અભ્યાસ કરવો જ રહ્યો.

આખરી બે પંક્તિમાં સૉનેટ અણધાર્યો વળાંક લે છે. પહેલા ત્રણ ચટુષ્ટકમાં પ્રકૃતિની વાતો કર્યા પછી છેલ્લી બે કડીમાં સૉનેટ અચાનક દેશભક્તિ અને સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં અંગ્રેજોને પછાડી આઝાદી હાંસિલ કરવાના પોતાના અરમાન પ્રગટ કરી ભાવકને સુખદ આંચકો આપે છે. કવિનો કેમેરા અચાનક ભરતીએ ચડેલા દરિયાના ઘોડાપૂર જેવા મોજાંઓ તરફથી તત્કાલીન ભારતની આઝાદીના જંગ તરફ ફરે છે. અને પ્રથમ બાર પંક્તિઓમાં જે દૃષ્ય આપણા મનોમસ્તિષ્ક પર દૃઢતાપૂર્વ અંકિત થઈ ચૂક્યું છે એની છાપ યથાવત્ રાખીને એના જ પરિપ્રેક્ષ્યમાં આપણે એક નવા જ ચિત્રના સાક્ષી બનીએ છીએ અને આ પરિવર્તન પણ પેલા અદમ ઘોડાઓ અને અનંત મોજાંઓના તીવ્ર વેગે જ થાય છે, પરિણામે કવિતામાં જે ગતિ અને ઉછાળ છે એ અક્ષત જળવાઈ રહે છે, બલકે વધુ બળવત્તર અનુભવાય છે. આને કવિની ખરી કમાલ પણ કહી શકાય. ગુલામ પણ આઝાદ થવા તલપાપડ ભારતીયોના ઉરમાં પણ આજે આવી જ વિરાટકાય ભરતી ચડી છે, દમન ન કરી શકાય એવો એમનો આત્મા પ્રબળતાથી કૂદી રહ્યો છે, અને દિશાઓ જીતી લેવા માટે જે કદમો આજે કૂચે ઊપડ્યાં છે એ રોકી શકવાનું કે પાછાં વાળી શકવાનું અંગ્રેજ સરકાર તો શું, કોઈ માઈબાપનું ગજું નથી. ભારતનો આઝાદીનો જંગ હવે અંગ્રેજસરકારના કાબૂ બહાર નીકળી ચૂક્યો છે એનું આ બુલંદ એલાન છે. ભરતીએ ચડેલાં દરિયાનાં મોજાંને નાથવા જેમ અશક્ય છે, એમ જ જુવાળે ચડેલ આઝાદીની લડત હવે અદમ્ય બની ચૂકી છે.

ઉમાશંકરે ‘કોડિયાં’ની પ્રસ્તાવનામાં આ સૉનેટ વિશે જે લખ્યું છે, એ એકપણ શબ્દફેર વિના માણવા જેવું છે. સમર્થ કવિ આ સમર્થ કવિતા વિશે લખે છે: ‘ગુજરાતી ભાષા આટલી ઓજસ્વિતાથી વારંવાર યોજાઈ નથી. પૃથ્વીના યતિસ્થાન પછી ‘ધીંક’ આગળ અટકવામાં અવાજ દ્વારા આખીય ઘટના પ્રતીત થાય છે અને ‘શિર રક્તનાં વારણાં’માં ‘શિર’ના ‘ર’ પછી ‘રક્તનો’ ‘ર’ આવતાં પછડાઈને પાછાં વળેલાં પાણીનો ખ્યાલ આવે છે. ‘વારણાં’માં ફરી આવતો ‘ર’ અને આગળનાં ‘નાં’ સાથે સંવાદમાં આવતો ‘ણાં’ પાછી આવેલી છાલકનું ચિત્ર પૂરું કરી આપે છે. લોહીનાં છાંટણાંનો રંગ પણ એ શીકરોમાં પ્રગટતાં રંગધનુને લીધે અસંભાવ્ય રહેતો નથી. ઊંચી સર્જકતાને ભાષા અને ભાવપ્રતીકો કેવા વશ વર્તે છે તે ભરતીનાં ચઢતાં પાણીને એક વાર ઘોડાની ઉપમા આપી પછી એને ‘પાણીપન્થા’ તરીકે ઓળખાવવામાં રહેલી ચમત્કૃતિથી પ્રતીત થાય છે. અંતભાગમાં, સર્જક આવેગનાં પણ પાણી જાણે પાછાં વળ્યાં હોય એવું લાગે, પણ ભરતી પોતે કાવ્યવિષય નથી, પણ વિશિષ્ટ ભાવનાસ્થિતિનું પ્રતીક છે એવો અણસારો છેલ્લી બે પંક્તિમાં મળતાં આખી કૃતિ ‘અગમ પ્રાન્તની’ (mystic) બની જાય છે.’

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી પર્વ ૭ : ત્રણ ગીતો (અભિલાષ, વસંતના અવતાર, શબ્દબ્રહ્મ)

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી પર્વના ૭ મા દિવસે એક નહિં, ત્રણ ગીતો એક સાથે…. અને તો યે આ પર્વની પૂર્ણાહૂતી નથી, એક વધુ – બોનસ પોસ્ટ.. બસ થોડી જ વારમાં..!!
ત્યાં સુધી સાંભળો કવિ શ્રી નું સૌથી પહેલું ગીત – અભિલાષા – અને બીજા બે એવા જ મઝાના ગીતો..!!

******

અભિલાષ 

સ્વર – સ્વરાંકન : શ્રધ્ધા શ્રીધરાણી

તારા! તારા! ત્હારા જેવી
મીઠી, મીઠી, આંખ દે!
પંખી મીઠા! ત્હારા જેવી
ચેતનવંતી પાંખ દે !
સાત સમંદર વીંધી જાઉં,
હસતી આંખે જોતો જાઉં !

મધમાખી તું તારા જેવી
મુજને મીઠી ખંત દે !
કોયલ બહેની! તારા જેવો
મીઠો મીઠો કંઠ દે !
વિશ્વ તણો મધુકોશ ભરું ,
ચૌદ લોક ટહુકાર કરું !

સાગર ઊંડા, તારા જેવો
ધીર ઘોર ઘૂઘવાટ દે!
વેગી વાયુ, તારા જેવો
વેગીલો સુસવાટ દે!
વિશ્વ ધ્રુજે, ઘૂઘવાટ કરું,
સાગર શો હું જ્યાં ગરજુ!

આશા! ચાલો બા ને કહીએ ,
રમકડા તું આવા દે !
બહેની બહેની ત્યાર પછી તો ,
જગ નાં રાજા આપણ બે !
બાળક નાના હું ને બ્હેન ,
તો ના કરત કશા નું વ્હેન !

-ડૉ. કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી
24 -4-’28

—————————————————————-
વસંતના અવતાર
સ્વર – સ્વરાંકન : શ્રધ્ધા શ્રીધરાણી
કોકિલ ના શા કંઠ ગવાતા ,
પ્રફુલ્લતા આંબા ના મોર
કેસુડાં ના કેસર ખીલ્યાં ,
લીમ્બડીઓ નો ફોરે કૉર
              કુંપળ હસતી અપરંપાર
              વન વન વસંત ના અવતાર !
ગુંજે ધૂન અલખ ની કંઠે ,
મ્હોરંતા જીવન ના મોર
નવરંગો ખીલે અંતર નાં
પ્રેમ ધર્મ ની ફૂટે ફોર
               ઉર માં ભાવો અપરંપાર
               જન જન વસંત ના અવતાર !
-5-3-’28
————————————————————
શબ્દબ્રહ્મ
સ્વર – સ્વરાંકન : શ્રધ્ધા શ્રીધરાણી
સૃજન ની આંખ ઉઘડી,
કવિ ની પગલી પડી
હૃદય ની તુંબડી માંથી
ભાવના-દંડીકા ચડી
કાળજે કર્યું કોડિયું
તેલ ભક્તિ તણું પૂર્યું
ઊર્મિ ની જ્યોત માંથી તો
કલ્પના તાર થી મઢ્યું
બ્રહ્મ ના એકતારા શા
કવિ નું ગાન ઉપડ્યું !
-17-2-’32
————————————————————

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી પર્વ ૬ : ઝંડાનું ગીત

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી પર્વની ઉજવણી ફરી ચાલુ કરીએ… ભાદરવા વદ બારસ (રેંટિયા બારસ)ની વાત આની આગળની પોસ્ટમાં કરી – એ જ સંદર્ભમાં આજે સાંભળીએ કવિશ્રી એ આપણને આપેલું સરસ મઝાનું ઝંડાગીત.. આટલા વર્ષો સુધી શાળામાં ‘ઝંડા ઉંચા રહે હમારા’ ગીત લલકાર્યે રાખ્યું હતું, ત્યારે આ ઝંડાગીત મળ્યું હોત તો? સાચું કહું તો – ગુજરાતી ભાષામાં બીજું એક જ ‘ઝંડાગીત’ મને યાદ છે – જા રે ઝંડા જા… – શ્રધ્ધા એ આ ગીત મોકલ્યું, અને પ્રથમતો વાંચવાની જ મઝા આવી, પણ શ્રધ્ધાએ એનું સ્વરાંકન પણ એવું મસ્ત જુસ્સાસભર કર્યું છે કે આપ મેળે એની સાથે જોડાઇને લલકારવાનું મન થઇ જાય.

આ પર્વમાં અત્યાર સુધી પ્રસ્તુત કરેલા બધા જ ગીતો ને સ્વરાંકન આપવા માટે, સ્વર આપીને રેકોર્ડ કરવા માટે, અને આ બધી જ માહિતી આપણા સુધી પહોંચાડવા માટે શ્રધ્ધાનો આપણા સૌ તરફથી ખૂબ ખૂબ આભાર માનું છું.

આ ગીત વિષે થોડી માહિતી ડો. કનકભાઇ રવિશંકર રાવળ તરફથી મળી છે – “This song was a part of a stage play KS had written.
It was staged at BVN in 1943. It was first published in KUMAR in its 100th issue. British Raj confiscated the issue and fined the editors during 1930s.”

સ્વર – સ્વરાંકન ઃ શ્રધ્ધા શ્રીધરાણી

****

ત્રીશ કોટી શિશ પ્રણમે તને
ભારતની ઓ ધર્મ-ધજા !
નવલખ તારા આશિષ ઝમે
ભારતની ઓ કર્મ-ધજા !

વ્યોમ તણી ફરકંત પતાકા,
હિમડુંગરનો દંડ;
સંસ્કૃતિના જગ-ચોક મહીં
ધ્વજ ફરકંતો પડછંદ.

જે ઝંડાને ગાંધીજીએ
સ્ફટિક હ્રદયથી ધવલ કીધો,
જે ઝંડાને ભગત, જતીને
રુધિર-રંગ રંગી દીધો!

લીલા શાંતિ તણા નેજા!
ભારતની ઓ ધર્મ-ધજા!

– કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી

*****

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી પર્વ ૫ : ગહન ઘનશ્યામ

સ્વર – સ્વરાંકન ઃ શ્રધ્ધા શ્રીધરાણી

ગહન ઘનશ્યામની મધુરરવ મોરલી
ગગનપટ ઊભરતી પ્રણયનાદે
ઉભય અશ્વિન કરે તાલ મરદંગના
ગગન-ગોરંભ ભરી મેઘનાદે

દિવ્ય સૂર-તાલ સૂણી ગગન્ની ગોપિકા,
મૂર્છના વાદળી-વૃંદ જાગે;
તાલ કરતાલ ધરી, પ્રણય નયને ભરી,
મલપતી સરકતે નૃત્ય-પાદે..

સહુ દિશા આવરી રાસકુંડળ રચ્યું
ઝડપ પદતાલથી રાસ જામે;
અંગ કટિભંગ કરી, નયન નર્તન કરી,
કાન ગોપી હ્રદય ઐકત્ર પામે..

નયન નયને ઢળ્યાં, વીજ ચમકા થયા,
મદનમદ નૈન મરજાદ મેલેઃ
હાસ્ય-મોજાં ચડ્યાં, ગાલ ગોળા થયા
હર્ષ-અશ્રુ ખરી પ્રુથ્વી રેલે..

****
more about Dr.Krishnalal Shridharani

Tushar Bhatt
sketch:Nirmish Thakar

BHAVNAGAR:
Some people are like an iceberg; only one-tenth of their personality would be visible. Krishnalal Shridharani, who would have been only two years short now of centenary, had he been alive, is a prime example.

Known to Gujarat mostly as a very sensitive poet of the freedom struggle vintage, he is also vaguely recalled as having been a journalist. Even in the city of Bhavnagar that boasts of him as one of its own, most think of him as Kavi Shridharani, a poet in Gujarati. Yet, this was only one part of his warm, vibrant, radiant and multifaceted totality.

Though little remembered today, Krishnalal’s lasting contribution in the world beyond the boundaries of Gujarat, was in his pioneering efforts at explaining Gandhi and his tactics of fighting the British Empire, to the world at large in English, through writing and books. He was a follower of the Mahatma in strangely contrary ways. He did not believe in aping the Mahatma in his outward appearance and style; he loved pipe-smoking, was always nattily dressed and could easily pass off as a pucca Brown Sahib. But he was not. At heart, he was an Indian, who understood Gandhi and opted to tell the world about the Mahatma through words, rather than through clothes. In the process, he acquired the Western idiom, but remained a staunch Indian in values.

It is perhaps ironical, as also symbolic of his home state, Gujarat, hardly anyone seemed to think of Shridharani, the youngest participant in the epoch-making Dandi March in 1930, save in Bhavnagar.
The city Bhavnagar appears to particularly revel in nostalgia in a general way, and in remembering those who made a name for themselves in arts, literature and culture. It boldly takes pride, pleasure and initiative in reminding itself and others of the greats it had produced.Shridharani’s alma mater, Dakshinamurti, the Bhavnagar Sahitya Sabha, his friends and admirers unfailingly think of the man, with gratitude and affection, on his birthday in September, something the rest of the State too ought to do, at least to erase the stigma that it is a land of the forgetful and the ungrateful.
Although he studied at Dakshinamurti and Gujarat Vidyapeeth,Shridharani was apparently not cut out to be a conventional khadi-clad.He struck his own path and went to Shantiniketan.Rabindranath Tagore was highly impressed by the sensitive Gujarati and urged him to travel to the West. It was to be a momentous journey; it changed the course of his life.Gujarati literature was perhaps the only loser.
Late Harindra Dave, another sensitive soul, poet and journalist, once introduced Shridharani as a man who would swim against not just the current but also the flood. Anybody can make speed with the current, but only those with a rare force of soul could do so against the flow. At Karadi, just before reaching Dandi for the salt satyagrah, Krishnalal wrote a piece, Saput, and earned Gandhiji’s affectionate rebuke for spinning yarn instead of the wheel.
His lifelong passion was writing. He was a journalist par excellence and an equally perceptive radio commentator, and in those days one of the rare breed of those who would wield their pens with facility both in Gujarati and English.
His books in English, including his auto-biography, My India My America, became best-sellers in the early 1940s.Long before he went abroad and began writing in English; Shridharani had won recognition as a poet and dramatist in Gujarati.
Born on September 16, 1911, at Umrala, Krishnalal’s childhood passed mostly in Umrala, Bhavnagar and Junagadh. He lost his father, Jethalal, a lawyer with a roaring practice, when Shridharani was barely eight. The man that grew up did not remember much about his father, but a lot about his mother, Laheriben.
Krishnalal wrote about his mother in a poem, Maari Baa

Aradhanaman smarun roop Baanu,
Ne Baane smarine Prabhuroop pamun.

In 1957,in the revised edition of Kodiyan, Krishnalal noted that the first thing he would see while doing dhyan, just before getting up and when retiring for the day, was that instead of Om,his mind will show him the image of his mother.
His early days carried vivid memories of Girnar, the Gir, its flora and fauna. He joined an innovative educational institution, Dakshinamurti in Bhavnagar. The schooling, full of experiments, proved beneficial for Krishnalal. He would not only take interest in poetry, but also took a hand at painting. When he was hardly 12,he wrote a raasdo, a folk song ,Halya Talakchand Sasare Lo.He penned innumerable such things while in school, but his critical faculty was so sharp that he never included many of these in his collections published later, rejecting them as containing little of poetic elements. But some were really brilliant, such as when he wrote about Gandhi, Daahbhari aankhon Matani,tenu tun aansu tapakyun. His love for painting reflected in his poems too.

Way back in 1941, Balwantray Thakore thought that Krishnalal’s poetry was markedly different from that of either Umashankar Joshi or Sundaram, both tall poets. How and in what specific way,Thakore could not pinpoint but he underlined the language and art as having achieved a fusion in Krishnalal’s poems.His diction, other critics judged , was superb and the sensuousness of his poetry reminded a reader of Keats.
Poetry was not all. Shridharani also did considerable work in drama.

He joined Gujarat Vidyapeeth and was with Mahatma Gandhi during the Dandi March. For his part in the freedom struggle, Krishnalal served a term in jail. He also spent a couple of years at Shantiniketan and was one of the Gurudev’s favourite pupils. He then went to the U.S. for studies ,and during his 12 years there took PhD in Sociology and Political Theory at Columbia University.
He continued writing at a breakneck speed in America, and the outcome was spectacular. In 1939, he gave a book in English, War Without Violence, explaining to the materialist West,the spiritual onslaught of the satyagrah, a non-violent and yet deadly weapon against repression and injustice. In 1946, he returned to India and made Delhi his home, joined the External Affairs Ministry, then under Jawahar Lal Nehru as an officer on special duty. But the poet did not fit in with the Babu culture of government and left the job to become a journalist, writing for the Amrita Bazar Patrika, travelling all over the country and world. In those days Delhi was not as crowded as it is today, and certainly not the madhouse of busybodies that it has become in the past three decades. He used to pen a column for the Gujarati daily, Sandesh too.

He married Sundari, artist daughter of noted Sindhi writer,philosopher and nationalist,Dayaram Didumal,in March,1950.He had wide ranging contacts and was very friendly with a lot of leaders including Nehru, Mrs Indira Gandhi, her husband, Phiroze Gandhi,and Dr S.Radhakrishnan,as also a host of foreign dignitaries.

When in Delhi and not doing anything else, he would potter around his flower-beds and lilly-ponds and read stories to children.

His contribution to the Gujarati literature was immense, mainly as a poet and dramatist. Yet, he was recognised rather belatedly only. Even Gujarat did nothing. It was only in 1958, Krishnalal was suddenly discovered by the literary establishment. He was named for the Ranjitram gold medal for services to literature.

Krihsnalal died unexpectedly on July 23,1960,when he was hardly 49. It was not an age to go and considering what he had already written, much more was yet to come. That was not to be.
Among the noteworthy literary creations of Krishnalal, besides Kodiyan, are Punarpi, Vadlo, Sonapari and three plays, Piyo Gori, Morna Inda and Padmini. His English books include My India,My America, War Without Violence, Warning to the West, The Big Four of India, The Adventures of the Upside-Down, The Journalist in India, Smiles From Kashmir and the Mahatma and the World.
All his works in both languages have a common thread; all reveal him to be a highly sensitive and equally perceptive person. My India,My America won Shridharani ecstatic reviews in the American Press. Thomas Sigrue writing in the New York Herald Tribune hailed it as a “fascinating mixture of autobiography, biography, political analysis,philosophical exposition and fine writing.” The 646-page book’s writer was described by others as a young man who has the wisdom of the ages of his people.

On his return to India, he kept on writing. His four portraits in words of Nehru,Rajendra Prasad,Rajaji and Sardar Patel,as also his monograph on journalism show him as a journalist far ahead of his time,in his style of wrting, his assessment of people and events and his perception of the future.He wrote of India’s first prime minister,Nehru , as a man who seldom had intimate friends who was most of the time,”mangificently and dangerously aloof.The passing away of the Mahatma and Patel had removed from the Indian scene the last men who could admonish Nehu.”Every individual,in order to keep his sanity, must have some people who can tell him when the occasion arises that ‘ you are making a fool of yourself’. The man who occupies too high a pedestal for anybody to stand on equal level with him,runs the risk of losing his sense of proportion”, Krishnalal observed.Of Sardar Patel whom he called a practical man,Krishnalal said: “The death of Patel marked a sharper turning point in the infant career of independent India than did the martyrdom of Mahatma Gandhi….Gandhi left a universal void; the void created by Patel’s passing away is purely national, and so it is felt more intensely…Patel was a strong man, and now India is without a strong man.The passing away of a strong man always creates a serious situation.For,when a strong man dies, he not only creates a void,but he also removes the lid. Pent-up, seething forces begin to find expression.” These portraits were illustrated by caricatures drawn by late cartoonist, Shankar, who later started the celebrated, and now defunct Shankar’s Weekly, a world class cartoon journal.
Most of Shridharani’s English books are not available now. Those few copies that are there are the possessions of pride for their owners.That Krishnalal Shridharani should have passed away so early in his life was a tragic loss not only to literature but also to journalism.The best way to commemorate his memory would be to republish some of his unavailable literature and scan the family archives to see if there was anything unpublished left behind.

And Wikipedia Biography:

About
Dr.Krishnalal Shridharani
(16 September 1911 – 23 July 1960)
Was the world famous Indian poet,Author,playwright,and journalist from India and USA.
Biography
Dr.Krishnalal Shridharani (16 September 1911 – 23 July 1960) was an Indian poet, playwright and journalist. He studied sociology, economics and journalism at various institutions in India and the US. He participated in the Indian independence movement and was imprisoned, during which time he started writing plays and poetry. He also wrote many non-fiction books in English.
Shridharani was born in Umrala near Bhavnagar on 16 September 1911. He spent his childhood in Junagadh. He completed his primary education in Umrala and secondary education from Dakshinamurti Vinay Mandir, Bhavnagar. He joined Gujarat Vidyapith in 1929 and participated as a young man in the Dandi March of 1930. He was arrested near Karadi when he was going for Dharasana Satyagraha. He spent some time in Sabarmati and Nasik jails. He joined Shantiniketan in 1931 and completed his graduation in 1933. In 1934, he went to US for further studies on the advice of James Pratt and Rabindranath Tagore,[1] which made a lasting impression on his attitude.[2] He completed Masters in Sociology and Economics from New York University in 1935. He completed MS in 1936 and PhD in 1940 from Columbia University Graduate School of Journalism.

He started writing for Amrita Bazar Patrika in 1945 and returned to India in 1946. He worked with the Ministry of External Affairs for some time. He married Sundari, a dancer and performing artist. He presided over the history and economics department of Gujarati Sahitya Parishad in 1946. He died following heart attack in Delhi on 23 July 1960.[3][4]

His book which analyses Gandhian philosophy and tactics of nonviolence, War Without Violence (1939) influenced the members and strategies of Congress of Racial Equality, and was widely circulated by African-American leaders during the Civil Rights Movement in the US.[5][6][7] It was studied by Martin Luther King, Jr. during the Montgomery bus boycott.

He wrote total sixteen plays. He wrote Vadlo (1931), a children’s play, during his imprisonment during Dandi March. Peela Palash (1934), Piya Gori, Dusku, Dungali no Dado, Sonpari, Vijali, Vrushal, Mor na Inda are his other plays. Padmini is a historical play.[3][4]

In 1934, his first poetry collection Kodiya was published, followed by Punarapi in 1961. Insan Mita Doonga is a short story based on his experiences with inmates during imprisonment.[3][4]

His original works in English include My India, My America (1941) which is about his experiences during his life in the US.[2] His book War without Violence had a great impact on the American civil rights movement.[6] Others are Warning to the West (1943), The Big Four of India (1941), The Adventures of the Upside-Down Tree (1959), Story of The Indian Telegraph (1953), The Journalist in India (1956), Smiles From Kashmir (1959) and The Mahatma and the World ( 1946). He contributed in several journals and newspapers including The New York Times and Vogue.

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી પર્વ ૪ : સલામ, સખી ! આજથી નવ વદું તને હું કદી

સલામ, સખી ! આજથી નવ વદું તને હું કદી,
હવે હૃદયમાં નહિ જ અભિમાન તું રાખતી;
ભૂલ્યો, ગણી ગણી તને હૃદયની અને માહરી,
ગુલાબ નહિ તું કરેણ, મુજ આંખડી ઊઘડી.

ખુશામત ગણી ? કરું ન પ્રભુ પાસ, ને તાહરી?
કદીક અભિમાનથી મલકી જાય વિભાવરી-
ખુશામત તણી ગણી, અલખની જ એ ગર્જના,
ગમે અગર રાતને, કદી ન, સિંધુને શી પડી ?

સલામ, સખી ! છો પડે અગર આંસુડાં આંખથી,
નહીં જ મુજ હાથથી કદીય તેમ લ્હોવાં નથી;
નિશામુખ પરે પણે ચળકતા નહિ તારકો,
તનેય, સખી ! રાતનેય અભિમાનનાં આંસુડાં !

– કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી

સત્તર વરસની લબરમૂછિયા ઉંમર એટલે માણસની પ્રેમમાં મુગ્ધ થવાની અવસ્થા. આ કાચી ઉંમરે કવિ પ્રણયભ્રમનિરસન નિમિત્તે પ્રિયતમાને ઉપાલંભ આપવાની વાત જે પ્રગલ્ભતાથી કરી શકે છે એને સલામ !

કવિ સખીને સલામ કરીને વાત શરૂ કરી કહે છે કે હું તારા પ્રેમમાં મરી ફીટ્યો છું એવું અભિમાન હવે ન રાખીશ. હું સમજ્યો હતો કે તું ગુલાબ છે જે સાથે રહી ખુશબૂ ફેલાવશે પણ તું તો માત્ર ઊંચે ને ઊંચે વધવા માંગતી કરેણ છે. દરિયાના મોજાં એકધારું ગર્જન કર્યાં કરે છે એને પોતાની ખુશામત માનીને રાત જેમ હરખાય કે ન હરખાય એનાથી દરિયાને કશો ફરક નથી પડતો તેમ તેંય મારા પ્રેમને ખુશામત ગણી લીધી હોય તો એ તારી ભૂલ છે, મારી નહીં… રાત્રિના મુખ પર ચળકતાં તારાઓ એ રાત્રિના અભિમાનના આંસુ છે. તારા ચહેરા પર પણ જે આંસુ ઉપસી આવ્યાં છે એ અભિમાનનાં છે અને હું મારા હાથથી એ કદી નહીં લૂંછું…

બાર પંક્તિના અંતે ચોટ આપી વિરમી જતું આ કાવ્ય કવિની કાવ્યનિષ્ઠાનું પણ દ્યોતક છે. આજે જેમ ગઝલ એમ જે જમાનામાં સોનેટનો સુવર્ણયુગ હતો એ જમાનામાં આવું મજાનું કાવ્ય રચીને માત્ર બે નવી પંક્તિઓ ઉમેરીને એને સૉનેટાકાર આપવાનો મોહ જતો કરવો એ પણ એક મોટી વાત હતી…

સલામ કવિ ! સો સો સલામ !
– વિવેક ટેલર (લયસ્તરો.કોમ)

Shridharani’s English books are not available now. Those few copies that are there are the possessions of pride for their owners.That Krishnalal Shridharani should have passed away so early in his life was a tragic loss not only to literature but also to journalism.The best way to commemorate his memory would be to republish some of his unavailable literature and scan the family archives to see if there was anything unpublished left behind. ( Tushar Bhatt- Times of india )

Here are some important articles about Krishnalal Shridharani by welknown journalist Vishnu pandya and welknown writer Urvish Kothari

Link below:
Vishnu Pandya:
1. http://www.divyabhaskar.co.in/article/ABH-birthday-centenary-celebrations-also-of-shridharani-1274009.html

Urvish Kothari:
2.http://urvishkothari-gujarati.blogspot.in/2011/05/blog-post.html

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી પર્વ ૩ : સ્વમાન (માન તમારે હાથ ન સોંપ્યું)

આ ગીતની ધૃવપંક્તિનો કહેવત સમાન થઈ ગઈ છે. અને ઘણીવાર અમુક વ્યક્તિઓની વર્તણૂંક પર દુઃખ થાય ત્યારે જો યાદ આવો – તો ઘણી મદદરૂપ પણ થાય છે.

સ્વર – સ્વરાંકન ઃ શ્રધ્ધા શ્રીધરાણી

માન તમારે હાથ ન સોંપ્યું કેમ કરી અપમાનશો?
વજ્રસમું અણભેદ હૃદય આ શર સૌ પાછા પામશો!

ઘન ગાજે વાયુ ફુંકાયે વીજળી કકડી ત્રાટકે
બાર મેઘ વરસી વરસીને પર્વત ચીરે ઝાટકે

હિમાદ્રિ અમલિન સુહાસે ઊભો આભ અઢેલતો
આત્મા મુજ તમ અપમાનોને હાસ્ય કરી અવહેલતો

રેતી કેરા રણ ઉપર ના બાંધ્યાં મહેલ સ્વમાનના
શ્રદ્ધાના અણડગ ખડકો પર પાયા રોપ્યા પ્રાણના

માન તમારે હાથ ન સોંપ્યું કેમ કરી અપમાનશો?
વજ્રસમું અણભેદ હૃદય આ શર સૌ પાછા પામશો!

-કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી

****

અને હા – એમના વિષેનો આ વિડિયો પણ જોવાનું ભૂલશો નહિં..!

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી પર્વ ૨ : ભથવારીનું ગીત

ભથવારી – ખેતરમાં ભાત (‘ભાથું’)લઈ જનારી ખેડૂતસ્ત્રી.. કવિ શ્રી કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણીનું ખૂબ જ જાણીતું ગીત..!! મને યાદ છે – છઠ્ઠા કે સાતમા ધોરણમાં ચિત્રકામની પરીક્ષામાં હંમેશા ‘ભથવારી’નું ચિત્ર દોરવાનું આવતું. અને મારી એક સખી – સપના – પાસે એક એવી નોટબૂક હતી કે જેના ઉપરના પૂઠા પર એનું સરસ ચિત્ર હતું – એટલે અમે એની ‘કોપી’ કરવાની કોશિશ કરતાં. કદાચ એની નોટબૂક રાજકોટની હતી, એટલે એ શાળામાં બીજા કોઇ પાસે નહીં હોય 🙂 જો કે સપનાનું ચિત્રકામ મારા કરતા ઘણું સારું.. મને ખરેખર ઇ્ચ્છા થાય છે કે એને કહું – સપના, મારા ટહુકો પર ભથવારીનું ગીત પોસ્ટ કર્યું છે. તું મને એના માટે ભથવારીનું ચિત્ર દોરી આપીશ?

સ્વર-સ્વરાંકન – શ્રદ્ધા શ્રીધરાણી

અને હા, કવિ શ્રી વિષે થોડી વધુ માહિતી પણ અહીં નીચે વાંચો..!

KS1 KS2

 

ગોધણધણીની ભથવારી રે, હું ગોધણધણીની ભથવારી;
આંબો ને હું પ્રેમક્યારી રે, પતિ આંબો ને હું પ્રેમક્યારી.

સેંથડે સિંદૂર: પ્રેમનાં આંજણ, આંજ્યાં આંખે મતવારી;
ઢેલડી જેવી હું થનગન નાચું, આવને મોરલા રબારી રે….. હું…

રૂમઝૂમ રૂમઝૂમ ઝાંઝર ઝમકે, ભાલે શી સ્નેહની સિતારી;
ખેતર ખૂંદી કંથ થાકીને આવે, દેખે ત્યાં થાક દે વિસારી રે….. હું…

હળવે ઉતારી ભાત મહીડાં પીરસું, ફૂલડાંની પાથરું પથારી;
કંથડને કાજ ઘર રેઢું મૂકીને, આવું સીમે દોડી દોડી રે….. હું…

વા’લમને છોગલે ગૂંથું ચંબેલડી, પીંછાં ગૂંથું હું સમારી;
જોઇ જોઇને એ મુખ રળિયામણું, હૈયામાં ઉડતી ફુવારી રે….. હું…

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી પર્વ ૧ : કૂકડો

K.Shridharani

 

આજે સપ્ટેમ્બર ૧૬, ૨૦૧૪ – કવિ શ્રી કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણીનો જન્મદિવસ. હમણાં થોડા દિવસ પહેલા જ એમના કુટુંબની દીકરી – શ્રધ્ધા શ્રીધરાણી સાથે વાતો થઇ, એ પોતે એક ઉત્તમ ગાયિકા અને સ્વરકાર છે – અને વિચાર આવ્યો કે – ટહુકો પર એક અઠવાડીયા સુધી કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણીની કવિતા અને જીવન ઉજવીએ તો કેવું? શ્રધ્ધાએ આ વિચાર વધાવી લીધો – અને શ્રી કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણીના લખેલા ગીતોનું રેકોર્ડિંગ – અને સાથે સાથે કવિ શ્રી વિષેની કેટલીય માહિતી મોકલી.

તો ચલો – એક અઠવાડિયા સુધી માણીએ કવિ શ્રી કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણીના ગીતો – અને જાણીએ એમના જીવન અને લેખન વિષે..!!

અને શરૂઆત કરીએ – એમના આ ખૂબ જ જાણીતા – કૂકડો ગીતથી – મારા માટે તો આ ગીત એકદમ સ્પેશિયલ છે જ –

પણ ગુજરાતી ભાષાનું એક અનોખું શકાય એવું નાટક – વડલો – માંથી આ ગીત લેવામાં આવ્યું છે – એટલે એ રીતે પણ આ ગીત ખાસ છે.

સ્વર – સ્વરાંકન : શ્રધ્ધા શ્રીધરાણી

ગીતના શબ્દો અહિં ટહુકો પર પહેલા પ્રસ્તુત કર્યા હતા – એટલે એ તો તમે નીચે વાંચી જ શકશો – સાથે ‘દિપક મહેતા’ લિખીત આ લેખ પણ વાંચવા જેવો છે – જે કવિ શ્રી વિષે સરસ માહિતી આપશે.

shridharani_Page_1 shridharani_Page_2

*****

Posted on September 16, 2010

કવિ શ્રી કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણીને એમના જન્મદિવસે શ્રધ્ધાંજલી સાથે માણીએ એમનું આ મઝાનું ગીત..! કૂકડો અને કૂકડે કૂક.. આટલા શબ્દો તો મારા માટે ઘણા જ સ્પેશિયલ છે.

*****

અમે તો સૂરજના છડીદાર
અમે તો પ્રભાતના પોકાર ! … અમે

સૂરજ આવશે સાત ઘોડલે
અરુણ રથ વ્હાનાર !
આગે ચાલે બંદી બાંકો, પ્રકાશ-ગીત ગાનાર ! … અમે

નીંદરને પારણીએ ઝૂલે, ધરા પડી સૂનકાર !
ચાર દિશાના કાન ગજાવી, જગને જગાડનાર ! … અમે

પ્રભાતના એ પ્રથમ પહોરમાં, ગાન અમે ગાનાર !
ઊંઘ ભરેલાં સર્વ પોપચે, જાગૃતિ-રસ પાનાર ! … અમે

જાગો, ઉઠો ભોર થઇ છે, શૂરા બનો તૈયાર !
સંજીવનનો મંત્ર અમારો, સકલ વેદનો સાર ! … અમે

– કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી

(આભાર : ફોર એસ વી -પ્રભાતનાં પુષ્પો)

પૂજારી પાછો જા – કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી

ઘંટના નાદે કાન ફૂટે મારા, ધૂપથી શ્વાસ રૂંધાય
ફૂલમાળા દૂર રાખ પૂજારી, અંગ મારું અભડાય
ન નૈવેદ્ય તારું આ, પૂજારી પાછો જા

મંદિરના આ ભવ્ય મહાલયો, બંધન થાય મને
ઓ રે,પૂજારી તોડ દીવાલો, પાષાણ કેમ ગમે
ન પ્રેમ નું ચિન્હ આ, પૂજારી પાછો જા

એરણ સાથે અફાળે હથોડા, ઘંટ તણો ઘડનાર
દિન કે રાત ન નીંદર લેતો, નૈવેદ્ય તું ધરનાર
ખરી તો એની પૂજા, પૂજારી તું પાછો જા

દ્વાર આ સાંકડા કોણ પ્રવેશે, બહાર ખડી જનતા
સ્વાર્થ તણું આ મંદિર બાંધ્યું, પ્રેમ નહીં, પથરા
ઓ તું જો ને જરા, પૂજારી પાછો જા

માળી કરે ફૂલ મહેકતી વાડી, ફૂલને તું અડ કાં
ફૂલને ધરે તું, સહવા એણે, ટાઢ અને તડકા
આ તે પાપ કે પૂજા, પૂજારી પાછો જા

ઓ રે પૂજારી આ મંદિર કાજે, મજૂર વહે પથરા
લોહીનું પાણી તો થાય એનું ને નામ ખાટે નવરા
અરે તું કાં ના શરમા, પૂજારી પાછો જા

ખેડૂતને અંગ માટી ભરાતી, અર્ધ્ય ભર્યો નખમાં
ધૂપ ધર્યો પરસેવો ઉતારી, ઘંટ બજે ઘણમાં
પૂજારી સાચો આ, પૂજારી પાછો જા

– કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી