Poet, Lover, Birdwatcher

To force the pace and never to be still
Is not the way of those who study birds
Or women. The best poets wait for words.
The hunt is not an exercise of will
But patient love relaxing on a hill
To note the movement of a timid wing;
Until the one who knows that she is loved
No longer waits but risks surrendering –
In this the poet finds his moral proved
Who never spoke before his spirit moved.

The slow movement seems, somehow, to say much more.
To watch the rarer birds, you have to go
Along deserted lanes and where the rivers flow
In silence near the source, or by a shore
Remote and thorny like the heart’s dark floor.
And there the women slowly turn around,
Not only flesh and bone but myths of light
With darkness at the core, and sense is found
By poets lost in crooked, restless flight,
The deaf can hear, the blind recover sight.

– Nissim Ezekiel

કવિ, પ્રેમી, બર્ડવૉચર

કરવી ઉતાવળ સર્વદા ને સ્થિર ના રહેવું કદી
સ્ત્રીઓ કે પક્ષીઓના અભ્યાસુની છે એ રીત ક્યાં?
ઉત્તમ કવિઓ તો જુએ છે રાહ શબ્દોની સદા.
આ શોધ કંઈ નકરી મહેચ્છાઓની કસરત તો નથી
પણ સ્નેહ છે આરામ કરતો ટેકરી પર ધૈર્યથી
જોવાને હલચલ માત્ર શર્મિલી ને ભીરુ પાંખની,
કે જ્યાં સુધી જે જાણે છે કે ચાહ છે તેણીની એ
ના રાહ જોતી, સોંપી દેતી જાતને જોખમ લઈ –
આમાં કવિ પણ સિદ્ધ થાતી પામતા નૈતિકતાને
જે બોલે ના સહેજે જ્યાં લગ આત્મા ન એનો હચમચે.

ધીમી ગતિ આ, કો’ક રીતે લાગે છે, બહુ બોલકી.
જોવાને દુર્લભ પક્ષીઓ, આપે જવું પડશે પણે
સુમસાન ગલીઓમાં અને જ્યાં થઈ નદીઓ આ વહે
નજદીક મૂળની મૌન થઈ, કે ફર્શ કાળી દિલ તણી
જેવા જ આઘેના ને કાંટાળા કો’ કાંઠે-કાંઠે થઈ.
ને ત્યાં આ સ્ત્રીઓ જે નથી બસ, અસ્થિ મજ્જાની બની,
પણ તેજની કલ્પનકથા, અંધારું જેના કેન્દ્રમાં
એ હળવેથી ફરશે પરત, ને ચેતના જડતી ફરી
કવિઓને જેઓ વક્ર ને વ્યાકુળ ઉડાનોમાં હતા,
સાંભળશે જે બહેરા છે એ ને અંધ દૃષ્ટિ પામતા.

– નિસીમ ઇઝેકિલ
(અનુ.: વિવેક મનહર ટેલર)

हम इंतिज़ार करेंगे तेरा क़यामत तक़….

કવિતા એટલે કાંદો એમ હું કહું તો તમને હાર્ટ એટેક તો નહીં આવે ને? કાંદાના પડ ઉખેડી જોજો. એક પડ ઉખેડો ને બીજું નીકળે, બીજું ઉખેડો ને ત્રીજું. એમ કરતાં કરતાં છેલ્લે હાથમાં કશું જ નહીં બચે. એક કવિતા હાથમાં લો. સંવેદનાના એક સ્તરે એને ચકાસો ત્યાં તો બીજું નીકળશે… એક અર્થ વિચારો ત્યાં બીજો સમજાશે. એમ એક પછી એક રહસ્યોના પડળ ખોલતા જાવ અને અંતે નાકમાં જે તીવ્ર ગંધ, આંખમાં જે આંસુ અને હાથમાં જે શૂન્ય બચી જાય એ જ છે કવિતા. કવિતાની વિભાવના સમજવાની સાથોસાથ એ ક્યાંથી આવે છે એ સમજવા પણ સદીઓથી કોશિશ ચાલુ જ છે પણ આકાશનો છેડો મળે તો આ શોધનો છેડો મળે. મુકુલ ચોક્સી કહે છે:

ખાઈ પીને ન્હાઈને કવિતા નથી બનતી, એ દોસ્ત!
લોહી વહે ત્યારે જ કાગળ વચ્ચે ધરવો જોઈએ.

જ્યાં સુધી લોહી ન વહે ત્યાં સુધી પ્રતીક્ષા કરવી એ કવિતાની સર્વપ્રથમ અને કદાચ એકમાત્ર શરત છે. એક ડચ કહેવત છે: ‘મુઠ્ઠીભર ધીરજ આઠ ગેલનભર મગજથી વધુ મૂલ્યવાન છે.’ નિસીમ ઇઝેકિલ એમની કવિતામાં ધીરજના ફળ મીઠાંની જ વાત લઈને આવ્યા છે.

નિસીમ ઇઝેકિલ. મુંબઈના મધ્યમવર્ગના મરાઠીભાષી યહૂદી પરિવાર (બેન ઇઝરાઈલ)માં ૧૬-૧૨-૧૯૨૪ના રોજ જન્મ. પિતા અંગ્રેજી શાળાના આચાર્ય અને માતા બીજી શાળામાં મરાઠીશિક્ષક. મુંબઈની વિલ્સન કોલેજમાંથી અંગ્રેજી સાહિત્યમાં એમ.એ. કર્યું અને બોમ્બે યુનિવર્સિટીમાં પ્રથમ ક્રમે ઉત્તીર્ણ થયા. આઝાદી બાદ તરત સાડા ત્રણ વર્ષ લંડન જઈ ફિલસૂફી ભણવાની સાથોસાથ થિએટર, સિનેમા અને કળામાં ડૂબી ગયા. ૧૯૫૨માં ભારત પરત ફર્યા, એ જ વરસે એમનું પ્રથમ પુસ્તક પ્રગટ થયું અને એજ વરસે ડેઇઝી જેકબ સાથે લગ્નગ્રંથિથી જોડાયા. અંગ્રેજી ભાષા નહીં, રક્તસંસ્કાર હોવાથી અંગ્રેજી સિવાયની કોઈ ભાષા કલમને અડી જ નહીં. ભારતીય કવિના અંગ્રેજી કાવ્યો લોકોને પચતા બહુ વાર લાગી. ઇઝરાઈલના જન્મ પછી પણ અન્ય યહૂદીઓની જેમ ભારત છોડી જવાના બદલે તેઓ ભારતમાં જ રહ્યા. ભારતસરકાર તરફથી પદ્મશ્રી એનાયત કરાયો. સાહિત્ય અકાદમીએ પણ પુરસ્કારથી નવાજ્યા. જિંદગીના આખરી વર્ષો અલ્ઝાઇમરની બિમારીગ્રસ્ત હોવાના કારણે કવિતા પણ લકવાગ્રસ્ત થઈ ગઈ. મુંબઈ ખાતે જ ૦૬-૦૧-૨૦૦૪ના રોજ નિધન.

તેઓ ભાષાશિક્ષક, નાટ્યકાર, સંપાદક, કળા-વિવેચક અને અભિનેતા પણ હતા. સ્વાતંત્ર્યોત્તર ભારતીય અંગ્રેજી આધુનિક-કવિતાના પિતા કહેવાયા. પારંપારિક ભારતીય અંગ્રેજી સાહિત્યને એમણે આધુનિકતાનો ઓપ આપ્યો અને આજપર્યંત અસ્પૃશ્ય ગણાતી રોજબરોજની વાતો, ક્ષુલ્લક પ્રસંગો, વિ.ને નવા જ પરિપ્રેક્ષ્યમાં, નવા જ દૃષ્ટિકોણ સાથે રજૂ કરી એમણે એમના સમકાલીનો અને અનુગામીઓ માટે નવી જ દિશા ખોલી આપી. નવી પેઢીના કવિઓને માર્ગદર્શન આપવામાં કદી પાછી પાની કરતા નહીં. એમની અંગત જિંદગીની બહુ ઓછી હકીકતો જાણીતી છે પણ એમની કવિતાઓમાં એમની જિંદગી અને કેફિયત સતત ડોકાતી જોવા મળે છે. અંગ્રેજી કવિતાને સામાન્ય માણસ સુધી પહોંચાડવામાં એમનો સિંહફાળો હતો એમ કહી શકાય. વંશવાદનો વસમો ઘૂંટડો પણ પીવા મળ્યો હોવા છતાં નિસીમની કવિતાઓના મૂળ ભારતમાં જ ખોડાયેલા જોવા મળે છે અને મુંબઈ તો એમનું ચેતનાકેન્દ્ર છે. ‘આઇલેન્ડ’માં એ લખે છે: ‘હું આ ટાપુ નહીં છોડી શકું, હું અહીંજ જન્મ્યો છું અને અહીંનો જ છું.’ એક એન્ય કવિતા ‘બેકવર્ડ, કેઝ્યુઅલી’માં તેઓ કહે છે: ‘મેં હવે મારી પ્રતિબદ્ધતાઓ નક્કી કરી દીધી છે./ આ એક છે: જ્યાં છું, ત્યાં જ રહેવું,/જેમ અન્યો પોતાની જાતને/કોઈક દૂરના અને પછાત સ્થળને સોંપી દે છે./મારું પછાત સ્થળ હું જ્યાં છું એ જ છે.’

પ્રસ્તુત રચનાનું શીર્ષક ‘પોએટ, લવર, બર્ડવૉચર’ શેક્સપિઅરના પ્રસિદ્ધ નાટક ‘અ મિડસમર નાઇટ’સ ડ્રીમ’માં થિસિયસ હિપોલિટાના સંવાદમાં આવતા ‘the lunatic, the lover and the poet’ની યાદ અપાવે છે. થિસિયસ કહે છે કે ‘પાગલ, પ્રેમી અને કવિ આ બધા વધુ પડતી કલ્પનાના શિકાર છે.’ શેક્સપિઅર આ ત્રણેયને એક જ શ્રેણીમાં મૂકે છે, તો નિસીમ ત્રણેયમાં બીજો લઘુત્તમ સામાન્ય અવયવ શોધી કાઢે છે: ધીરજ! દસ દસ પંક્તિના બે ખંડનું બનેલું આ કાવ્ય આયંબિક પેન્ટામીટર છંદમાં લખાયું છે. નિસીમની પ્રાસરચના થોડી વિશિષ્ટ છે: ABBAA CDCDD. અનુવાદમાં હરિગીત છંદ પ્રયોજાયો છે અને પ્રાસવ્યવસ્થા મૂળને લગભગ સુસંગત રખાઈ છે.

મૂળે આ કવિતા કવિતાની વિભાવનાની વાત કરે છે. કવિતા (પોએમ) શબ્દ ગ્રીક શબ્દ ‘પોએસિસ/પોએઇન’ (Poiesis/Poiein) પરથી ઊતરી આવ્યો છે જેનો અર્થ છે-‘બનાવવું’. પણ કવિતા બને છે કે જન્મે છે એ વિષય પણ શરૂથી ચર્ચાનો વિષય રહ્યો છે. યીટ્સે કહ્યું હતું કે સ્ત્રીઓની જેમ કવિઓએ પણ સુંદર બનવા માટે વેણ લેવું જોઈએ. પણ કિટ્સ કહેતા કે ઝાડને પાંદડાં આવે એટલી સાહજિકતાથી કવિતા આવવી જોઈએ. નિસીમની આ રચનામાં પણ કવિ કવિતા લખે છે એના કરતાં કવિતા કવિને લખે છે એ પ્રકારનો અભિગમ નજરે ચડે છે. વર્ડ્સવર્થ કહે છે: ‘કવિતા એ તાકતવર લાગણીઓનો આકસ્મિક ઉભરો છે- જે શાંત ચિત્તમાં જમા થયેલ ભાવાવેશમાંથી જન્મે છે.’ શૂન્ય પાલનપુરી કવિતાને કળા અને કસબ બંને ગણે છે. માત્ર તમારી અંદર ભાવના જન્મે એ પૂરતું નથી એને કાગળ પર ક્યારે અને કેવી રીતે ઉતારવી એ આવડવુંય આવશ્યક છે. નિસીમ કહે છે સાચો કવિ શબ્દની રાહ જુએ છે. જોકે અન્ય એક કવિતામાં એ એમ પણ કહે છે, ‘હું નહોતો જાણતો કે શબ્દો દગો કરે છે.’ કવિતા સામાન્યરીતે અભિધા પર રમતાં રમતાં લક્ષણા અને વ્યંજના સુધી પહોંચી જતી જોવા મળે છે. કવિતા જેટલું બતાવે એથી વધુ છૂપાવીને ચાલતી હોય છે અને બે શબ્દો વચ્ચેનો અવકાશ કે બે પંક્તિઓ વચ્ચેનું લખાણ ઘણીવાર વધુ અગત્યનું હોય છે પણ નિસીમની આ કવિતા ‘हाथ कंगन को आरसी क्या?’ જેવી સ્વયંસ્પષ્ટ હોવાનું અનુભવાય છે.

આખી વાત અભ્યાસની અને ધીરગંભીરતાની છે. ‘ધીરજ તાકાત છે. ધીરજ ક્રિયાનો અભાવ નથી; પણ સાચા સમયની પ્રતીક્ષા છે’ (રોમન પાદરી ફુલ્ટન શીન) કાયમ ઉતાવળ જ કર્યે રાખવી અને લગરિક પણ સ્થિર-શાંતચિત્તે બેસવું નહીં એ સ્ત્રીઓ, પક્ષીઓમાં કે કવિતામાં રસ હોય એ લોકોનું લક્ષણ નથી. ઉત્તમ કવિઓ શબ્દોની પાછળ દોડતા નથી, તેઓ તો પ્રેરણાની રાહ જોતાં તપ કરે છે. કવિતા લખવાની ઇચ્છા થઈ એટલે કાગળ-કલમ હાથ ઝાલીને મચી પડવાની આ વાત નથી. જુલી હબર્ટ ‘લાઇફ ઇઝ પેશન્સ’ કવિતામાં લખે છે: ‘આપણને બધાને જે જોઈએ છે એ તરત મળતું નથી, અને પ્રતીક્ષા જરૂરી છે આપણને રસ્તો બતાવવા માટે’ કોઈ દુર્લભ ભીરુ, શરમાળ પક્ષીની પાંખ માત્રની નજીવી હલચલ પણ ચૂકવા ન માંગતો પક્ષીપ્રેમી મહેનત કરીને ટેકરી લાંઘે ને પછી ચુપચાપ એક જ જગ્યાએ હલનચલન કર્યા વિના પ્રેમથી બસ રાહ જોયા જ કરે, જોયા જ કરે અને પક્ષીને ભરોસો બેસે કે આ જગ્યાએ ખતરો નથી અથવા પક્ષીને ખતરો પણ વહાલો લાગે અને એ ધારી ગતિવિધિ કરે, કે પ્રેમીજન આજ રીતે સ્ત્રીની પ્રતીક્ષા કરે, ઉતાવળે એક પગલું પણ ન ભરે અને બસ પ્રેયસીને જાણવા દે કે આ માણસ એને ભરપૂર ચાહે છે, પ્રેમની ખાતરી થવા દે અને એ ક્ષણે સ્ત્રી ઝોખમ સ્વીકારીને પણ સંપૂર્ણ સમર્પિત થઈ જાય અથવા કવિ આ કાવ્યત્ત્વ-પ્રેરણા-સાચા શબ્દની પ્રતીક્ષાની પરીક્ષાને જ પોતાની નૈતિકતા ગણીને જ્યાં સુધી ક્રૌંચવધ જોઈને જે રીતે વાલ્મિકીનો આત્મા હચમચી ઊઠ્યો એમ આત્મા દ્રવી ન ઊઠે ત્યાં સુધી એકેય શબ્દ નહીં બોલવાની ધીરજ રાખશે તો કવિતા પણ જોખમ લઈ જાત સોંપી દેતી વામાની જેમ સામે ચાલીને આવી મળશે. ‘સંબંધમાં કદી ધસી ન જવું. સાચો પ્રેમ વહેલો-મોડો પ્રકટ જરૂર થાય છે.’ (જેઇડન હેઇસ)

આ ધૈર્ય હકીકતમાં ઘણું બધું કહી જાય છે. તમારી ભીતરના દુર્લભતમ પક્ષીઓને પામવા હોય તો તમારે તમારા અસ્તિત્વની સુમશાન ગલીઓમાં થઈને પસાર થવું પડશે, તમારા અહેસાસની નિઃશબ્દ નદીના મૂળ સુધી પહોંચવું પડશે અને હૃદયના અંધારા તળના ઠે..ઠ દૂરના ને કાંટાળા-કષ્ટદાયક કાંઠે-કાંઠે થઈને પ્રવાસ કરવો પડશે. સ્ત્રીઓ તેજપુંજ સમાન છે, એમના કમનીય વળાંક તમારા જીવનને રોમાંચથી ભરી દે છે પણ આ તેજપુંજના કેન્દ્રમાં રહસ્યોનું અંધારું છે, સ્ત્રીઓનો ભેદ પામવો સહલ નથી પણ જો તમારી ભક્તિનું સોનું ધીરજની એરણ પર ખરું ઉતરશે તો સ્ત્રીઓ સામે ચાલીને પરત ફરશે અને તમારી થશે. અને આ ક્ષણે શબ્દ માટે વ્યગ્ર વ્યાકુળ કવિઓ માટે હોંશપ્રાપ્તિની ક્ષણ છે. કવિતા ચમત્કારની એ ઊંચાઈ પર પહોંચે છે જ્યાં બહેરાઓ સાંભળી શકે છે ને આંધળાઓ જોઈ શકે છે.

આમ જોઈએ તો કવિ સાથે પ્રેમી અને બર્ડવૉચરની સરખામણી જ જરા અનૂઠી લાગે. છોકરીઓ પટાવવા નીકળેલા રોમિયો ‘બર્ડવૉચિંગ’ સંજ્ઞા પણ વાપરતા હોય છે. કવિને શું એ પણ અભિપ્રેત હશે? જે હોય તે, પણ આખી કવિતામાં આશિક, પક્ષીપ્રેમી અને કવિ; પ્રેયસી, પક્ષી અને કવિતા – સતત એકમેકમાં ઓગળી જતા દેખાય છે. એક કલ્પન બીજામાં ને બીજું ત્રીજામાં એમ ત્રણેય ઉપમાઓ એકબીજામાં આવજાવ કરતી અનુભવાય છે, એ જ રીતે જે રીતે બે પ્રેમીઓ રતિક્રીડાની ચરમસીમાએ અદ્વૈત પ્રાપ્ત કરતા હોય. ચિત્તની સંપૂર્ણ શાંત અવસ્થા ત્રણેયના ધ્યેયપ્રાપ્તિની મુખ્ય શરત છે કેમકે સંપૂર્ણ શાંતિ હોય તો જ આત્મા હચમચે એનો અવાજ શ્રાવ્ય બને.

શેલીની ‘ટુ અ સ્કાયલાર્ક’માં વિચારના પ્રકાશમાં સંતાઈને વણબોલાવેલ ગીત ગાઈ વિશ્વને આશા અને ડર બંને માટે સમાન અનુકંપા અનુભવતું કરતો કવિ યાદ આવે. અભિનવગુપ્ત પણ अविघ्ना संवित् કહે છે. અભિનવગુપ્ત એમ પણ કહે છે કે आत्मैव स्थायी| અર્થાત્, ચૈતન્ય જ સાચું સ્થાયી તત્ત્વ છે. ધ્વન્યાલોક પર ટીકા કરતી વખતે રા.વિ.પાઠક કહે છે કે સ્થિતપ્રજ્ઞત્વ કે શાન્તનો અર્થ, હું લાગણી વિનાની નિષ્ક્રિયતા કે નિશ્ચેષ્ટતાની સ્થિતિ નથી કરતો. રવીન્દ્રનાથ ટાગોર શાકુન્તલનું રહસ્ય એ બતાવે છે કે પ્રેમ છેવટે તપથી શુદ્ધ થઈ શાન્ત રૂપ ગ્રહણ કરે છે. સાચો કવિ સાચી કવિતાની પ્રતીક્ષામાં આવી સ્થિતપ્રજ્ઞતા પ્રાપ્ત કરે છે. એની સ્થિરતા એનું ખરું ચેતન છે. ‘સુખડ જેમ શબ્દો ઉતરતા રહે છે, તિલક કોઈ આવીને કરશે અચાનક.’ (રાજેન્દ્ર શુક્લ) ‘રહે છે દૂર માંગે તો ને ન માંગ્યે દોડતા આવે’ એવા-

શબ્દોનું લોહી જેવું છે, ઘા થાય તો વહે,
વ્યર્થ જ હું એના ઘેર તકાજો કરું છું રોજ.