The Chimney Sweeper

When my mother died I was very young,
And my father sold me while yet my tongue
Could scarcely cry ‘weep! ‘weep! ‘weep! ‘weep!
So your chimneys I sweep, and in soot I sleep.

There’s little Tom Dacre, who cried when his head,
That curled like a lamb’s back, was shaved: so I said,
“Hush, Tom! never mind it, for when your head’s bare,
You know that the soot cannot spoil your white hair.”

And so he was quiet; and that very night,
As Tom was a-sleeping, he had such a sight—
That thousands of sweepers, Dick, Joe, Ned, and Jack,
Were all of them locked up in coffins of black.

And by came an angel who had a bright key,
And he opened the coffins and set them all free;
Then down a green plain leaping, laughing, they run,
And wash in a river, and shine in the sun.

Then naked and white, all their bags left behind,
They rise upon clouds and sport in the wind;
And the angel told Tom, if he’d be a good boy,
He’d have God for his father, and never want joy.

And so Tom awoke; and we rose in the dark,
And got with our bags and our brushes to work.
Though the morning was cold, Tom was happy and warm;
So if all do their duty they need not fear harm.

– William Blake

ચિમની સ્વીપર

જ્યારે મારી મમ્મી ગુજરી ગઈ હું તો હતો બહુ નાનો,
અને મને પપ્પાએ વેચી કાઢ્યો, જ્યારે જીભ હજુ તો
માંડ માંડ પોકારી શક્તી હતી: ’વીપ! ’વીપ! ’વીપ! ’વીપ!
સાફ કરું છું એથી ચીમની, ને લઉં છું હું મેંશમાં નીંદ.

નાનો ટોમ ડેક્રી, ખૂબ રડ્યો હતો જ્યારે એનું માથું
ઘેંટાની પીઠ જેવું વાંકડિયું, મૂંડાયું’તું: મેં કહ્યું’તું,
“ચુપ, ટોમ! દિલ પર ન લે તું, ટકોમૂંડો ભલેને થઈ ગ્યો,
મેંશ હવે નહીં બગાડી શકશે, તારા ધોળા વાળનો જથ્થો.

અને પછી એ શાંત થઈ ગ્યો; અને બરાબર એ જ રાત્રે,
ટોમ સૂઈ રહ્યો’તો જ્યારે, એણે એવું દૃશ્ય જોયું કે –
એક નહીં પણ હજારો મહેતર, ડિક, જૉ, નેડ અને જેક,
બધા જ થઈ ગયા’તા કાળી કોફિનોની અંદર કેદ.

એવામાં એક દેવદૂત આવ્યો સાથે લઈ તેજસ્વી ચાવી,
સૌ કોફિન ઊઘાડી એણે, દરેક જણને મુક્તિ આપી;
દોડ્યાં સૌએ, નીચે લીલાં મેદાનોમાં, હસતાં-કૂદતાં,
નાહ્યાં સૌ નદીમાં ભરપૂર, અને થયા તડકામાં ચમકતાં.

પછી તો નાગાંપૂગાં ધોળાં, સૌ થેલીઓ છોડી પાછળ,
પવનમાં મસ્તીએ સૌ ચડ્યાં, ચડીને ઊંચે ઊંચે વાદળ;
પછી કહ્યું દેવદૂતે ટોમને, જો એ સારો બાળક બનશે,
પામશે પિતાના સ્થાને ઈશ્વર, અને કદી આનંદ ન ખૂટશે.

અને આમ જાગી ગ્યો ટોમ ને અમેય ઊઠ્યા અંધારામાં,
અને ઊઠાવી થેલીઓ ને બ્રશ અમે સૌ કામે ઊપડ્યાં.
ટોમ હતો ખુશ ને હૂંફાળો, હતી ભલેને સવાર ઠંડી,
જો સૌ સૌની ફરજ બજાવે, હાનિનો ડર બિનજરૂરી.

– વિલિયમ બ્લેક
(અનુ.: વિવેક મનહર ટેલર)
બાળમજૂરી- શોષણ અને કરુણતાનો આર્તનાદ…

દુનિયાનું સૌથી ક્રૂર પશુ કોણ એવો પ્રશ્ન કોઈ તમને પૂછે તો તમે શો જવાબ આપો? વાઘ? સિંહ? મગરમચ્છ? કે પછી મનુષ્ય પોતે? છંછેડવામાં ન આવે કે ભૂખ્યા ન હોય તો જંગલીમાં જંગલી પશુ પણ બિનજરૂરી હુમલો કે હત્યા કરતા નથી પણ મનુષ્ય એક એવું પ્રાણી છે જે કોઈપણ જાતની છંછેડ વિના, ભૂખ્યું ન હોય તો પણ હુમલો અને હત્યા બંને કરી શકે છે, અને નિતાંત કરી શકે છે. વળી, અન્ય પ્રાણીઓથી અલગ, મનુષ્યને વાણી-વર્તનની વધારાની સુવિધા પણ છે એટલે એ શરીરિક ઉપરાંત વાણી-વર્તનથી પણ હુમલા કરવાને સશક્ત છે. વયનો ફાયદો મળે કે પદનો, જૂથનો ફાયદો મળે કે ધર્મનો, સ્થળનો ફાયદો મળે કે સમયનો; માણસ પોતાનાથી નીચેનાનું શોષણ કરવાની તક ભાગ્યે જ જતી કરી શકે છે. શોષણની પરાકાષ્ઠા એટલે ફૂલ જેવા કોમળ બાળકો પર મોટાઓ વડે કરાતો અત્યાચાર. વિલિયમ બ્લેક પ્રસ્તુત રચનામાં આંખમાં આંસુ આવી જાય અને હૈયું ધ્રુજી જાય એવી ભાષામાં બાળશોષણની વાત લઈને આવ્યા છે.

વિલિયમ બ્લેક. ૨૮-૧૧-૧૭૫૭ના રોજ બ્રૉડ સ્ટ્રીટ (હાલના બ્રૉડવીક સ્ટેશન), લંડન ખાતે જન્મ. દસ વર્ષની વયે એમણે કવિતા પર હાથ અજમાવવું પ્રારંભ્યું. વાંચવાના ભયંકર શોખીન. ૧૪ વર્ષની વયે એક નકશીગરને ત્યાં કામે લાગ્યા અને સાત વર્ષમાં તો વ્યાવસાયિક બની બહાર પડ્યા. રોયલ અકાદમીના વિદ્યાર્થી બન્યા પણ પ્રમુખ રેનોલ્ડ્સ અને એમની ચિત્રશૈલી સાથે સતત ટકરાવમાં રહ્યા. એકવાર હૃદયભંગ થયા બાદ અંગૂઠાછાપ કેથેરીન બાઉચર સાથે લગ્નગ્રંથિથી જોડાયા અને એને ન માત્ર અક્ષરજ્ઞાન આપ્યું, નક્કાશી પણ શીખવાડી, જે આજીવન બ્લેકની ચડતી-પડતીમાં સતત પ્રેરણા અને પડછાયો બનીને રહી. ઓગણીસમી સદીમાં પ્રચલિત થયેલી ‘મુક્ત પ્રેમ’ ચળવળના મુખ્ય પ્રણેતાઓમાંના એક તેઓ પણ હતા. ૧૭૮૪માં પોતાનું છાપખાનું શરૂ કર્યું. પોતાની ચિત્રશૈલીને એ ‘ફ્રેસ્કો’ તરીકે ઓળખાવતા. બ્લેકે ધાતુના પતરા પર તેજાબથી આકૃતિ કોતરવા માટે પોતાની ‘રિલીફ એચિંગ’ પદ્ધતિ વિકસાવી હતી. આ પદ્ધતિ, નકશીકામ, પોતાના સાહિત્યોપરાંત બ્લેક અન્ય કવિઓની કવિતાઓ અને પુસ્તકોને આ પદ્ધતિઓથી શણગારવાનું કામ પણ કરતા. બ્લેક નિધન પામ્યા એ દિવસે પણ તેમણે દાન્તેની ‘ઇન્ફર્નો’ પર એકધારું કામ કર્યું હતું. થાક્યા પછી પત્ની તરફ ફરીને એમણે કહ્યું, ‘થોભ કેટ! જેમ છે એમ જ રહે-હું તારું પોર્ટ્રેઇટ બનાવીશ- કેમકે તું મારા માટે હરહંમેશ દેવદૂત બની રહી છે.’ ચિત્ર બનાવ્યા પછી એમણે સ્તોત્રો અને છંદ ગાવા શરૂ કર્યા અને પત્નીને આજીવન સાથે રહેવાનું વચન આપીને ૧૨-૦૮-૧૮૨૭ના દિવસે સાંજે એમણે શ્વાસ છોડ્યો.

બ્લેકની રચનાઓ અભિવ્યક્તિ, રચનાત્મકતા, ફિલસૂફી, શુભ-અશુભની લડાઈ, અને ગૂઢ અંતઃપ્રવાહસભર છે. પારલૌકિક આભાસોની અનુભૂતિની પણ એમના સર્જન પર ગાઢ અસર જોવા મળે છે. લગભગ આખી જિંદગી લંડનમાં કાઢવા છતાં એમના સર્જનમાં જે વૈવિધ્ય અને ઊંડાણ જોવા મળે છે એ ધ્યાનાર્હ છે. સર્જનમાં એ એટલા રત રહેતા કે એમની પત્ની કહેતી કે, ‘મને મિ. બ્લેકનો સહવાસ સાવ નગણ્ય જ મળે છે; એ હંમેશા સ્વર્ગમાં જ હોય છે.’ કવિ, ચિત્રકાર અને પ્રિન્ટમેકર બ્લેક જીવનકાળ દરમિયાન બહુ ઓછા પોંખાયા હતા. લોકોએ એમને ગાંડાય ગણ્યા હતા. એમના પર રાજદ્રોહનો આરોપ પણ મૂકાયો હતો. મૃત્યુપર્યંત બ્લેક એમના અતિખ્યાત સંગ્રહો ‘સૉન્ગ્સ ઑફ ઇનોસન્સ’ અને ‘સૉન્ગ્સ ઑફ એક્સપિરિઅન્સ’ની ત્રીસ પ્રત પણ વેચી શક્યા નહોતા. પણ સમયની ચાળણીમાંથી કચરું ચળાઈ જાય છે અને સત્ત્વ બચી જ જાય છે એ વાત એમના વિષયમાં સાવ સાચી છે. આજે કવિતા અને દૃશ્યકળાના ક્ષેત્રમાં રૉમેન્ટિક યુગની એ પ્રમુખ પ્રતિભા ગણાય છે. ઘણી અમર રચનાઓ આપનાર બ્લેકની એક કૃતિની શરૂઆતમાં આવતી અમર પંક્તિઓ (To see a World in a Grain of Sand) જોવા જેવી છે:

જોવી હો જો દુનિયા એક રેતીના કણમાં
ને સ્વર્ગ જો જોવું હોય જંગલી પુષ્પ મહીં
તો શાશ્વતતાને ઝાલી લો આ એક ક્ષણમાં
અને હથેળીમાં અનંતતાને લો ગ્રહી.

‘ચિમની સ્વીપર’ શીર્ષક સ્વયંસ્પષ્ટ છે. અંગ્રેજી ટેબલ અને ફારસી ખુરશી ગુજરાતીમાં આવીને જે રીતે લગ્નગ્રંથિએ જોડાઈ ગયાં છે એ જ રીતે ઘણાબધા અંગ્રેજી શબ્દો આજની અંગ્રેજીઘેલી ગુજરાતી પેઢીના પ્રતાપે ઝડપભેર ગુજરાતી થવા માંડ્યા છે. શીર્ષકનું ભાષાંતર ‘ધુમાડિયું સાફ કરનાર’ કરીએ તો ધુમાડિયુંનો અર્થ સમજાવવો પડે એ પરિસ્થિતિ આજે થઈ છે. જેમ ‘ચિમની’ એમ ‘સ્વીપર’ શબ્દ પણ એ હદે ગુજરાતી બની ગયો છે કે ‘મહેતર’ શબ્દ વાપરીએ તો એ બીજી ભાષાનો લાગે. ભાષાના સાંપ્રત વહેણ અને ભાષાંતરની મર્યાદા ધ્યાનમાં રાખીને શીર્ષક યથાવત્ રાખવું વધુ ઉચિત લાગે છે. ચાર-ચાર પંક્તિના છ બંધ અને અ-અ, બ-બ પ્રકારની ચુસ્ત પ્રાસરચના (છેલ્લા બંધના અર્ધપ્રાસને બાદ કરતાં) બ્લેકે પ્રયોજી છે. ચૉસરે પ્રયોજેલ અને પૉપે ખેડેલ ‘હિરોઇક કપ્લેટ (યુગ્મ)’ની પ્રણાલિમાં એ બંધ બેસે છે, ફરક માત્ર એ જ કે અહીં આયમ્બિક પેન્ટામીટરના સ્થાને ટેટ્રામીટર છંદ પ્રયોજાયો છે. બીજું, સામાન્યતઃ પ્રચલિત આયમ્બ (લ-ગા પ્રકારની શબ્દાંશ વ્યવસ્થા)ના સ્થાને બહુધા એનાપેસ્ટ (લ-લ-ગા પ્રકારની શબ્દાંશ વ્યવસ્થા) પ્રયોજાવાના કારણે ગીતના લયમાં અનૂઠો જ ઉછાળ આવે છે. આ બ્લેકની ખાસિયત છે. પોતાની વાતને અંડરલાઇન કરવા માટે એ છંદમાં સફળ પ્રયોગ ખૂબ કરે છે. માત્ર છેલ્લા જ બંધમાં ચુસ્ત પ્રાસ ન વાપરીને પણ એ આખી પરિસ્થિતિની અરાજકતા તરફ ભાવકને વિચલિત કરવામાં સફળ થયા છે.

‘ચિમની સ્વીપર’ કવિતાની વાત કરતાં પહેલાં ચિમની સ્વીપરની વાત કરવી અનિવાર્ય બની રહે છે. બાળમજૂરી આજે ગુનો ગણાતો હોવા છતાં આજની તારીખે પણ બાળમજૂરી નાબૂદ કરી શકાઈ નથી. વિશ્વના પછાત દેશોમાં આજે પણ ચારમાંથી એક બાળકને બાળમજૂર બનવાની ફરજ પડે છે. કેટલાક દેશોમાં તો પચાસ ટકાથી વધુ બાળકો બાળમજૂર બને છે. ભારતમાં પણ દસ ટકા બાળકો આજે પણ બાળમજૂરીમાં જોતરાય છે. ગરીબી, અને નિરક્ષરતાને આના બે મુખ્ય કારણ ગણી શકાય. કારણ ગમે એ હોય, પણ રમવા-ભણવાની વયે બાળકોના બાળપણની ઘાતકી હત્યા કરી દેવામાં સગા મા-બાપ પણ ખચકાટ અનુભવતા નથી. બ્લેકના જમાનામાં ઇંગ્લેન્ડમાં બાળમજૂરી સર્વમાન્ય હતી. એમાંય ઘરની સાંકડી ચિમનીની સફાઈ માટે તો નાના બાળકો વરદાનરૂપ ગણાતા. માત્ર ત્રણ જ વર્ષની વયના બાળકોને પણ આ કામમાં જોતરી દેવાતા. બાળકોને અંધારી રાખ અને મેંશભરેલી ચિમનીમાં કોઈપણ સાધનની મદદ વગર ઉતારાતા ત્યારે ચિમનીમાંથી નીચે પડી જઈને હાથ-પગનું તૂટવું એકદમ સામાન્ય હતું. ચિમનીની સાંકડી દીવાલો સાથે ઘસાઈ ઘસાઈને બાળકોની કોણી અને ઘૂંટણની ચામડી ઉતરડાઈ જતી, જેને મીઠાની પાણીથી સાફ કરીને એમનો માલિક નિષ્ઠુર હૃદયે એક પછી એક ચિમનીમાં ઉતરવાની ફરજ પાડતો. રાખ અને મેંશના કારણે શ્વાસના ગંભીર રોગો તથા ચામડીનું કેન્સર થવું પણ સહજ હતું. ચિમનીમાંથી પડીને કે અંદર દાઝીને કે ફસાઈને, ગૂંગળાઈને બાળકનું મરી જવું પણ ખૂબ જ સામાન્ય અકસ્માત ગણાતો. ઘણીવાર તો બાળક અંદર ફસાઈ ગયું છે એની જાણ પણ થતી નહોતી અને રિબાઈ રિબાઈને એ મરણને શરણ થતું. માલિકો બાળકોને જાડા થઈ જવાના ડરે હંમેશા અપૂરતો ખોરાક આપતા. જે કામ બ્રશની મદદથી આસાનીથી થઈ શકે એમ હતું એ જઘન્ય કામ કઈ ગણતરીથી બાળકોના માથે લાદવામાં આવ્યું હતું એ એક કોયડો છે. આ અમાનવીય કામ માટે બાળકો પૂરા પાડવામાં ચર્ચનો બહુ મોટો ફાળો રહેતો. ૧૭૮૮માં પહેલો કાયદો ઘડાયો પણ એનો અમલ લગભગ સો વરસ પછી ૧૮૭૫માં થવો શરૂ થયો, પણ આ કાયદો પણ ચિમનીસ્વીપરોને વયમર્યાદા ઉપરાંત સગવડ અને રક્ષણ પૂરું પાડવાથી વિશેષ કંઈ કરી ન શક્યો.

કવિતાની શરૂઆત કથકની માતાના મૃત્યુ સમયે પોતે ખૂબ નાનો હતોના એકરાર સાથે થાય છે. અર્થાત્ કથક હવે મોટો થઈ ગયો છે અને પોતાની આપવીતી કહી રહ્યો છે એ સમજી શકાય છે. એ સમાજમાં મૃત્યુદર ઊંચો હતો એટલે ઘણા બાળકો નાનપણમાં જ અનાથ થઈ જતાં હતાં. કથક કહે છે કે એના સગા બાપે એને વેચી નાંખ્યો હતો. બાળકોને વેચવું અને ખરીદવું એ સમાજમાં સહજ હતું. ચાર્લ્સ ડિકન્સની મશહૂર ઓલિવર ટ્વિસ્ટમાં ઓલિવરનું વેચાણ કરવામાં આવે છે. અરેરાટી છૂટી જાય એવી વાસ્તવિક્તા સાથે કવિ આપણને મુખામુખ કરે છે. કવિતાનું કામ આમેય માત્ર પ્રેમના ટાયલા કૂટવાનું નહીં, સમાજનો અરીસો બનવાનું અને સમાજને અરીસો ધરવાનું પણ છે જ અને બ્લેક આ કામ બખૂબી નિભાવી શક્યા છે. બાળક ખૂબ નાનું હોય ત્યારે સાફ બોલી શકતું નથી. સ્વીપ! સ્વીપ! વાપરવાના બદલે બ્લેક ’વીપ! ’વીપ! પ્રયોજે છે, જેના પરથી કથક સાફ બોલી પણ ન શકે એટલું નાનું બાળક છે અને આવી કૂમળી ઉમરમાં સગા બાપના હાથે ચિમની સાફ કરવાના અમાનુષી કાર્ય માટે બલિ દેવાયું છે એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે. પોતાની વાતને વજન આપવું હોય તો જીવનમાં કે સાહિત્યમાં એને બેવડાવવાની કે ત્રેવડાવવાની નીતિ આપણે અપનાવતાં હોઈએ છીએ પણ બ્લેક અહીં ’વીપ! ઉદગારને ચોવડાવીને સગા બાપના હાથે કૂમળી વયે વધેરાયેલા બાળક પીડા તરફની આપણી વિહ્વળતાને ઓર ગાઢી બનાવે છે.

આગળ જતાં સમજાય છે કે કથક પોતાની પીડાને પચાવી ચૂક્યો છે, પણ એના દિલમાંથી બીજાની તકલીફ વિશેની બાળસહજ કરુણા યથાવત્ છે. ટોમ ડેક્રી નામના સહયોગી બાળકની એ વાત કરે છે, જેના માથે ઘેટાંની પીઠ જેવા મજાના વાંકડિયા વાળ હતા જેને માલિકે સાફ કરાવી નાંખ્યા હશે. કથક ટોમને સાંત્વના આપે છે, કે ભલે ટકોમૂંડો થઈ ગયો પણ હવે એક વાતની તો શાંતિ ને કે ચિમનીની મેંશ કે રાખ હવે તારા ધોળા વાળને બગાડી નહીં શકે! નાના બાળકના વાળ માટે ધોળા રંગનું વિશેષણ તરત જ ધ્યાન ખેંચે છે. પાશ્ચાત્ય દેશોમાં વાળના કુદરતી રીતે જાત-જાતના રંગો જોવા મળે છે એ હકીકત વાપરીને બ્લેક કદાચ મેંશના કાળા રંગ સામેનો વિરોધાભાસ કદાચ વધુ કટ્ટર ને બળવત્તર બનાવવા માંગે છે. બીજું, વાળની સફેદી અકાળે આવી જતી વૃદ્ધાવસ્થા તરફ પણ ઈશારો કરે છે. એમ પણ વિચારી શકાય કે કંઈક કાળું, કંઈક અંધારું મેલું અને ભ્રષ્ટ કરે છે કશાક ધોળાંને-કશીક નિર્દોષતાને. રંગો વચ્ચેનો વિરોધાભાસ બ્લેકને ગમે છે. એક કવિતામાં એ લખે છે: ‘બંને રાત ને દિવસ બાઇબલ વાંચે છે/પણ તું કાળું વાંચે છે જ્યારે હું સફેદ.’

અનાથ બાળકો જ એકબીજાના બેલી થતાં હશે ને! એક બાળકની સાંત્વના બીજાના ગળે ઊતરી ગઈ. આખરે તો એ એનો હમદર્દ જ ને! ટોમ સૂઈ જાય છે અને ઊંઘમાં એને કંઈક દેખાય છે. બ્લેક સીધા શબ્દોમાં સપનું જોયું એમ નથી કહેતા. કારણ? બ્લેકને ખુદને પણ નાનપણથી અવારનવાર પારલૌકિક આભાસ થતા. ચાર જ વર્ષની ઉમરે એમણે ભગવાનને બારી પર માથું મૂકતા તો નવની વયે દેવદૂતોથી ભરેલું ઝાડ જોયાનું કહ્યું હતું. લોકોને તો ગપ્પાં જ લાગે ને! પણ બાળકને આવું “જૂઠું” બોલતું અટકાવવાના બદલે મા-બાપે એ અન્યથી અલગ છે એમ વિચાર્યું અને ભીતરના કળાકારને પારખી લઈને દસ વર્ષની વયે જ શાળા છોડાવીને મા પાસે ગૃહશિક્ષણ શરૂ કરાવ્યું અને ચિત્રકળાના વર્ગમાં મૂક્યા. બ્લેક કદાચ એટલે જ કવિતામાં ટોમે એક દૃશ્ય જોયું એમ કહે છે, કેમ કે કવિતા માત્ર સમાજનો અરીસો જ નહીં, કવિની આત્મકથા પણ છે. ટોમે જોયું જે એક નહીં પણ હજારો બાળકો કાળી કોફિનમાં કેદ સૂતાં છે. કાળી કોફિન ચિમનીની કાળી સંકડાશની સાથોસાથ કાળા મૃત્યુના ઓછાયાનો પણ સંદર્ભ સૂચવે છે. કાળી ચિમની બાળકો માટે કાળી કોફિનથી અલગ છે જ નહીં જેમાં મોતની નીંદ લેવાની હોય. હકીકત પણ એ જ હતી કે આ કામ કરનારા બાળકો ભાગ્યે જ આધેડાવસ્થા કે વૃદ્ધાવસ્થા સુધીનું આયુષ્ય ભોગવવા નસીબદાર બનતા.

બધા કાળી કોફિનમાં તાળાબંધ હતા તેવામાં ઉજળી આશાના કિરણ સમી એક તેજસ્વી ચાવી લઈને એક દેવદૂત આવ્યો, જેણે બધી કોફિન ઊઘાડીને બધાને મુક્તિ આપી. બાઇબલમાં ઈસુ પીટરને સ્વર્ગના રાજ્યની ચાવી આપે છે એ સંદર્ભ યાદ આવે. (મેથ્યુ ૧૬:૧૯) એક રચનામાં બ્લેક લખે છે: ‘ઈશ્વર પ્રકાશ છે/એ ગરીબ આત્માઓ માટે જેઓ રાતમાં સબડે છે.’ પોતાના નાના કદ અને વયના હાથે મોટેરાઓના ગુલામ બની ગયેલ બાળકો હકીકતમાં કેવી જિંદગી ઇચ્છે છે એ વાત હવે બ્લેક કરે છે. કહે છે, બાળકો તો હસતાં-કૂદતાં નીચે ખુલ્લાં લીલાં મેદાનોમાં દોડ્યાં. ‘કાળી’ ચિમનીમાં ‘ઊંચે’ જ ચડવાની વ્યથાગ્રસ્ત બાળકોની મુક્તિ સાથે બ્લેક કેવી કુશળતાથી ‘નીચે’ અને ‘લીલાં’ શબ્દ પ્રયોજે છે! અઠવાડિયાઓના અઠવાડિયાઓ સુધી જેમને નહાવાનું નસીબ થતું નથી એ હજારો બાળકો નદીમાં ન્હાઈને તડકામાં ભીના ચળકતાં શરીરે ઊભાં છે. ‘ચળકતાં” શબ્દ પણ ચિમનીના અંધારા સામે સહેતુક ગોઠવવામાં આવ્યો હોવાનું નથી અનુભવાતું? કોઈએ કપડાંની કેદ પણ સ્વીકારી નથી. ન્હાઈને ઊજળાં થઈને નાગાંપૂગાં જ પોતાની બાળમજૂરી માટેની થેલીઓ પાછળ છોડી દઈને સૌ ઊંચે વાદળ પર ચડે છે અને પવનની સાથે રમતો આદરે છે.

ભીતરમાં દફન થઈ ગયેલી બાળકોની ઇચ્છાઓ સાથે સાક્ષાત્કાર કરાવ્યા બાદ બ્લેક તરત જ કવિતાને અણધાર્યો વળાંક આપે છે. ટોમ એ આ હજારો બાળકોનો પસંદીદા પ્રતિનિધિ છે. દેવદૂત એને કહે છે કે જો એ સારો બાળક બનીને રહેશેતો ઈશ્વર ખુદ એના પિતાનું સ્થાન લેશે અને એને જિંદગીમાં કદી પણ ખુશીની કામના નહીં કરવી પડે કેમકે ખુશી હરહમેશ એને હાથવગી જ રહેશે. બાળપણથી જ બ્લેકના જીવન-કવન પર બાઇબલનો બૃહદ પ્રભાવ રહ્યો. એમના બહુધા સર્જનમાં બાઇબલ માટેનો સાચો આદર અને સ્થાપિત ધર્મના ધામા સમા ચર્ચ સામેનો ઉગ્ર વિરોધ સાફ નજરે ચડે છે. એ પહેલો સવાલ ઊઠાવે છે છે, ઈશ્વર શું સૌનો પિતા નથી? બીજો સવાલ, શું ખુશી સૌના નસીબમાં ન હોવી જોઈએ? ત્રીજો સવાલ, શું ઈશ્વર શરતી પ્રેમ કરે કે બિનશરતી? અને ચોથો સવાલ, સારો બાળક કોણ? એ કોણ નક્કી કરે?

કવિ કહે છે કે, ‘આમ’ ટોમ ‘જાગી’ ગયો. પણ હકીકતમાં બધા બાળકો ‘ઊઠે’ છે તો ‘અંધારામાં’ જ. આ બાળકો માટે ક્યાંય કોઈ પ્રકાશ કે કોઈ દેવદૂત કે પરમપિતા છે જ નહીં. સવાર પડી છે પણ હજી અંધારું ગયું નથી કેમકે આ શિયાળાની સવાર છે અને ઇંગ્લેન્ડની હાડ ગાળી નાંખે એવી ઠંડી સવાર છે. બાકીના બાળકો ટોમના આ સપનાંથી અવગત નથી એટલે એ સૌ તો અંધારામાં ઊઠીને પોતપોતાની થેલીઓ અને બ્રશ ઊઠાવીને રોજની જેમ ચિમની સાફ કરવા ઊપડે છે પણ સપનામાં સુખ અને ખુશીની આશાનો સ્વાદ ચાખનાર ટોમ આટલી કડકડતી ઠંડીમાં પણ ગરમાટો અનુભવે છે. એ જાણી ગયો છે કે જો દરેક જણ પોતપોતાની ફરજ બજાવશે તો કોઈપણ પ્રકારની હાનિનો કોઈ ડર રાખવાનો જ નથી. ચિમનીસ્વીપર જો ચિમનીની સફાઈ કરવાની ‘ફરજ’ પૂરેપૂરી બજાવશે તો જ ઈશ્વર એને કાયમની ખુશી આપનાર છે…

આ કોઈ દેવદૂતે સપનાંમાં આવીને કરેલી વાત નથી. આ તો મજૂરી કોઠે પાડી દેવામાં આવી છે એ બાળકોના મનાનુકૂલનની વાત છે. કૂમળાં બાળકોના મગજમાં ક્રૂર સમાજે ઠસાવી દીધું છે કે આ મજૂરી એ જ એમની એકમાત્ર ફરજ છે. માળીએ ફૂલને રહેંસી તો નાંખ્યું છે પણ સાથોસાથ એવું પણ સમજાવી દીધું છે કે આ રહેંસાવું એ જ એમનું એકમાત્ર ગંતવ્ય પણ છે ને કર્તવ્ય પણ છે. આમ, આ બાળકોનું માત્ર શારીરિક જ નહીં, માનસિક અને ભાવનાત્મક શોષણ પણ થઈ રહ્યું છે. અહીં બાળકો વડે મોટાઓ દ્વારા થતા અન્યાય સામે લડવાની નહીં, પણ આ જીવંત નર્કને જ પોતાનું સ્વર્ગ સ્વીકારી લેવાની મોટાઈ પ્રદર્શિત થાય છે. મોટા જ્યાં સુધી ન સમજે કે પોતે ખોટા છે, ત્યાં સુધી આ શોષણનો કોઈ અંત નથી. કવિએ સમાજની બદી પર પ્રકાશ ફેંક્યો છે, આંખ ઊઘાડીને જોવાનું કામ સમાજનું છે.

પ્રસ્તુત રચના બ્લેકના ‘સૉંગ્સ ઑફ ઇનોસન્સ’ સંગ્રહમાં છે. એમના તમામ સર્જનમાં ‘સૉંગ્સ ઑફ ઇનોસન્સ(૧૭૮૯)’ અને ‘સૉંગ્સ ઑફ એક્સપિરિઅન્સ(૧૭૯૪)’ નોખા તરી આવે છે. પહેલામાં બાળસહજ નિષ્કપટ અભિગમ રજૂ થયો છે તો બીજામાં સમયની થપાટે બદલાયેલું જીવન રજૂ થાય છે. મિલ્ટનના પેરેડાઇઝ લોસ્ટ અને રિગેઇન્ડની જેમ બ્લેક એક જ વસ્તુની બે બાજુઓ અને ખાસ તો બે અવસ્થાઓ, બે વિરોધાભાસો પ્રસ્તુત કરે છે. ઇનોસન્સમાં નિર્દોષતા છે પણ દુનિયાના ભયસ્થાનોથી એ મુક્ત નથી, જ્યારે એક્સપિરિઅન્સમાં નિર્દોષતાની નિર્મમ હત્યા કરતી દુનિયાની કાળી બાજુ આલેખાઈ છે. બંને સંગ્રહોને બ્લેકે જાતે જ ચિત્રાંકિત કર્યાં હતાં. આ જ શીર્ષકથી ‘સૉંગ્સ ઑફ એક્સપિરિઅન્સ’માંનું ગીત પણ સાથોસાથ જોઈએ:

નાની અમથી કાળી એક ચીજ, બરફની વચ્ચે,
ચિલ્લાતી’તી “’વીપ! ’વીપ!” દુઃખભીના અવાજે!
“ક્યાં છે તારા પપ્પા ને ક્યાં છે મમ્મી? બોલ!”-
“તે બંને તો ગયા છે સાથે પ્રાર્થવા માટે ચર્ચ.

“કારણ બંજરપાટ ઉપર હું રહેતો’તો હર્ષમાં,
અને વેરતો હતો હું સ્મિત શિયાળાના બર્ફમાં,
એ લોકોએ પહેરાવ્યા મને મૃત્યુના વસ્ત્રો,
અને મને કરતા-ગાતા શીખવ્યા આર્તનાદો.

અને કારણ કે હું ખુશ છું, નાચું-ગાવું છું,
તેઓ વિચારે છે તેમણે મને દર્દ નથી પહોંચાડ્યું,
ને ગ્યા છે પૂજવા દેવ ને એના પાદરી ને રાજાને
જેઓ અમારા દુઃખમાંથી સ્વર્ગ ખડું કરે છે.