How Many Times

No matter how many times I try I can’t stop my father
from walking into my sister’s room

and I can’t see any better, leaning from here to look
in his eyes. It’s dark in the hall

and everyone’s sleeping. This is the past
where everything is perfect already and nothing changes,

where the water glass falls to the bathroom floor
and bounces once before breaking.

Nothing. Not the small sound my sister makes, turning
over, not the thump of the dog’s tail

when he opens one eye to see him stumbling back to bed
still drunk, a little bewildered.

This is exactly as I knew it would be.
And if I whisper her name, hissing a warning,

I’ve been doing that for years now, and still the dog
startles and growls until he sees

it’s our father, and still the door opens, and she
makes that small oh turning over.

—Marie Howe

કેટકેટલીવાર

ખબર નથી કેટકેટલીવાર હું કોશિશ કરું છું તોય હું કેમે કરીને મારા પિતાને
અટકાવી શકતી નથી મારી બહેનના રૂમમાં જતા

અને હું કંઈ ખાસ જોઈ શકતી નથી, અહીંથી વાંકી વળીને એમની આંખોમાં
જોવા માટે. હૉલમાં અંધારું છે

અને બધા ઊંઘી રહ્યા છે. આ ભૂતકાળ છે
જ્યાં બધું ક્યારનું પરિપૂર્ણ જ છે અને કશું જ બદલાતું નથી

જ્યાં પાણીનો ગ્લાસ બાથરૂમની ભોંય પર પડે છે
અને એકવાર ઊછળે છે ફૂટતા પહેલાં.

કંઈ જ નહીં. મારી બહેન કાઢે છે એ નાનો અવાજ પણ નહીં, પાસું
બદલતા, કૂતરાની પૂંછડીનો અવાજ પણ નહીં

જ્યારે એ એક આંખ ઊઘાડી જુએ છે એને ફરી ઠોકર ખાતા
વધુ પીવા માટે, થોડા ગભરાયેલા.

આ બરાબર એમ જ છે જેમ હું જાણતી હતી કે થશે.
અને હું જો તેણીનું નામ ફુસફુસાવું છું, ચેતવણી ફુત્કારતા,

હું એ વરસોથી કરી રહી છું, અને હજીય કૂતરો
ચોંકી જાય છે અને ઘુરકે છે જ્યાં સુધી એ જોતો નથી

કે એ અમારા પિતા છે,અને હજીય દરવાજો ખુલે છે, અને તેણી
કરે છે એ નાનો ઊંહકારો પાસું બદલતાં.

– મેરી હૉવે
(અનુ. વિવેક મનહર ટેલર)

વાડ ઊઠીને ચીભડાં ગળે ત્યારે…

સંબંધને શરીર ગણીએ તો વિશ્વાસ એનો આત્મા છે અને આત્મા વિનાનું શરીર શરીર નથી, લાશ છે. જાતથીય વધુ ભરોસો રાખીને તમે જેને તમારું સર્વસ્વ સોંપો છો એ જ તમને લૂંટી લે તો? રક્ષક જ ભક્ષક બને તો ક્યાં જઈ રડવું? વાડ ખુદ ઊઠીને ચીભડાં ગળે તો કોને કહેવા જવું? માળી ફૂલ પર નજર બગડે તો બાગનું ભવિષ્ય શું? –આ બધા પ્રશ્નો અનાદિકાળથી પૂછાતા આવ્યા છે ને અનંતકાળ સુધી અનુત્તરિત જ રહેવાના છે. પ્રસ્તુત કવિતામાં મેરી હૉ જો કે રક્ષક ભક્ષક બને એ વરવી વાસ્તવિક્તાથી એક કદમ વધુ આગળ જાય છે, બળાત્કારી બાપ અને લાચાર દીકરી વચ્ચેના અનૌરસ સંબંધની વાત કરે છે અને આપણને રીતસરના હચમચાવી નાંખે છે.

મેરી હૉવે. ૧૯૫૦ની સાલમાં ન્યૂયૉર્ક ખાતે જન્મ અને હાલ પણ ત્યાં જ વસે છે. નવ સંતાનોમાં સૌથી મોટાં. અખબારપત્રીથી કારકિર્દી શરૂ કરી અને યુનિવર્સિટીમાં પ્રાધ્યાપિકા બન્યાં. હાલ એ એકેડમી ઑફ અમેરિકન પોએટ્સના ચાન્સેલર છે. ૨૦૧૨થી ૨૦૧૪ દરમિયાન એ ન્યૂયૉર્ક શહેરના રાજકવિ હતાં. મેરીની કવિતાઓ સમસ્યાના અંધારા મૂળ સુધી લઈ જતી કવિતાઓ છે. એની રચનાઓ સ્ત્રીસહજ સંવેદનોથી સમૃદ્ધ છે પણ આ સ્ત્રી પ્રવર્તમાન સમયની સમસ્યાઓથી પીડાતી અને અવાજ ઊંચો કરતી નજરે ચડે છે. બ્રેન્ડા શૉનેસી કહે છે, ‘હૉવેની કવિતા આધિભૌતિકને ભૌતિક અને ભૌતિકને આધિભૌતિક બનાવે છે.’

કવિતાનું શીર્ષક ‘કેટકેટલીવાર’ આપણે જે વાંચવા જઈ રહ્યાં છીએ એ ઘટનાના અસંખ્ય પુનરાવર્તનની નગ્ન વાસ્તવિક્તા સાથે આપણો સાક્ષાત્કાર કરાવે છે. જિંદગીનો છંદ જ તહસનહસ થઈ ગયો છે એટલે કવયિત્રી પોતાને અભિવ્યક્ત કરવા માટે અછાંદસ કાવ્યપ્રકાર પસંદ કરે છે. નાની-મોટી બબ્બે પંક્તિઓનું જૂથ બે વ્યક્તિ વચ્ચે બની રહેલી ઘટના કે પછી નાના-મોટા હોવાના કારણે બરાબર બંધ ન થઈ શકનારા દરવાજાઓ ઈંગિત કરે છે. કવિતા આત્મકથનાત્મકરીતિથી લખાયેલી હોવાથી આપણે સહેજે એમ કલ્પી લઈએ છીએ કે કવિતાનો સંભાષક કવયિત્રી ખુદ અથવા એક સ્ત્રી છે. અંગ્રેજી ભાષામાં ‘I’ (હું) પરથી બોલનારની જાતિ નક્કી થઈ શકતી નથી એટલે સંભાષક પુરુષ હોવાની શક્યતા પણ નકારી ન શકાય. બીજું, કવિતામાં એક બહેન ઉપર કરવામાં આવેલા અત્યાચારની વાત છે એટલે એવો પણ વિચાર આવે કે સંભાષક પણ સ્ત્રી જ હોય તો એ શા માટે વરસોથી ચાલી આવતા આ અત્યાચારનો ભોગ બનવામાંથી બચી ગઈ છે? એક વાત એવી સમજી શકાય છે કે બે બહેનો (સંભાષક જો બહેન હોય તો) વચ્ચે ઉંમરનો તફાવત બહુ વધારે હોવો જોઈએ અને ઘણા વરસો પછી પણ આજે સંભાષકની ઉંમર એટલી વધુ નથી કે એ એજ અત્યાચારનો ભોગ બને જેનો ભોગ મોટી બહેન બની રહી છે અથવા અત્યાચારીને એનામાં રસ જ નથી.

વાત incest ની છે. ઇન્સેસ્ટ (incest) અર્થાત્ ગૌત્રગમન એટલે કુટુંબના નજીકના સગાઓ વચ્ચે થતો વ્યભિચાર. લેટિન શબ્દ incestus પરથી આ શબ્દ ઊતરી આવ્યો છે, જેનો અર્થ એ જમાનામાં ‘ચારિત્ર્યહીન’ જેવો વ્યાપક હતો, આજની જેમ માત્ર ગૌત્રગમન પૂરતો સીમિત નહોતો. Incestus શબ્દ cestonના વિરોધી શબ્દ પરથી ઊતરી આવ્યો છે જેનો અર્થ વિનસનો કમરબંધ થાય છે જે મર્ત્યલોકોને લગ્નમાં બાંધી રાખે છે. વ્યભિચાર એટલે કે આ કમરબંધ ખોલી નાંખવો. બાપ-દીકરી-, મા-દીકરો, ભાઈ-બહેન કે નજીકના સગાંઓ શારીરિક સંભોગની ક્રિયામાં જોડાય એ ઘટનાને મોટાભાગના સમાજમાં શરૂથી હીણપતભર્યું ગણવામાં આવ્યું છે. કેટલાક સમાજમાં નજીકના સગાંઓમાં લગ્ન પણ માન્ય ગણાય છે પણ મા-બાપના પોતાનાં જ સંતાનો સાથેના અનૌરસ સંબંધને તો કોઈ જ બહાલી આપતું નથી. ઝેનોફોનના ‘મેમરાબિલિયા’માં સોક્રેટિસ હિપિયાસને કહે છે કે ઈશ્વરના આ વણલખ્યા નિયમમાંથી જેઓ ચ્યુત થાય છે, તેઓ ખરાબ સંતતિ સ્વરૂપે સજા પામે છે. પ્લેટો પણ ‘લૉઝ’માં એક એથેન્સવાસી દલીલ કરે છે કે વણલખ્યો કાનૂન અને લોકમતની તાકાત મા-બાપને સંતતિ સાથે સૂતાં અટકાવે છે. પણ ગ્રીસમાં અલગ-અલગ માથી જન્મેલા એક જ બાપના સંતાનો કે કાકા-ભત્રીજીઓ વચ્ચે લગ્ન શક્ય હતા. પ્રાચીન ઇજિપ્તમાં પણ રાજવંશને જીવતો રાખવા માટે પરિવારમાં જ શારીરિક સંબંધો બાંધવામાં છોછ નહોતો. લગભગ અઢી હજાર વર્ષ પહેલાં સોફોક્લિસ એની નાટકત્રયીમાં ઇડિપસ અને એની માતા વચ્ચે અજાણતાં બંધાતા શારીરિક સંબંધ અને એમાંથી જન્મતી કરુણાંતિકા વર્ણવે છે. મા અને દીકરા વચ્ચેના આકર્ષણને મનોવૈજ્ઞાનિકો ‘ઇડિપસ કોમ્પ્લેક્સ’ તરીકે ઓળખે છે. એનાથી વિપરીત ‘ઇલેક્ટ્રા કોમ્પલેક્સ’ છે જેમાં છોકરી બાપનો પ્રેમ પામવા માટે માની સાથે હરીફાઈ કરે છે. દીકરાનું માની સાથેનું અને દીકરીનું બાપની સાથેનું ખેંચાણ જાણીતું જ છે પણ જ્યારે ઉપરછલ્લું છાનું ખેંચાણ યેનકેન પ્રકારે શરીરસંબંધ સુધી ઊંડુ ઊતરે છે ત્યારે પરિવારમાં ભૂકંપ થાય છે.

લગભગ અઢી હજાર વર્ષ પહેલાં ‘રિપબ્લિક’માં સૉક્રેટિસ કહે છે, ‘સ્વપ્નમાં મનુષ્યની પાશવી વૃત્તિઓ મુક્ત થાય છે; આ પાશવી પાસું ખ્યાલોમાં મા સાથે કે અન્ય કોઈપણ સાથે સૂવાની કોશિશથી મુક્ત નથી.’ તો સાડી છસો વર્ષ પહેલાં ‘કેન્ટરબરી ટેલ્સ’માં ચૌસર કહે છે, ‘આ એવું ઘૃણાપાત્ર પાપ છે જેના વિશે ભાગ્યે જ બોલાવું કે લખાવું જોઈએ. આ પાપ કરનારા કૂતરા સમાન છે, જેઓ ભાઈભાંડુ તરફ ધ્યાન આપતા નથી.’

સગો બાપ ઊઠીને સગી દીકરી પર નજર બગાડે છે અને ઘરના બધા સભ્યો ઊંઘી ગયાં હોય એ વખતે
દારૂના નશામાં દીકરીના રૂમમાં જઈને એના પર બળાત્કાર કરે છે. એક યા બીજા કારણોસર દીકરી મોં ખોલી શકી નથી એટલે જમ ઘર ભાળી ગયો અને એકવારનો બળાત્કાર રોજની ઘટના અને વરસોવરસની ઘટના બની ગઈ. પોતાના વીર્યમાંથી જેનો પિંડ રચાયો છે એના જ ગર્ભાશયમાં પોતાનું વીર્ય ખાલી કરતા બાપની બર્બરતા કોઈરીતે માફ કરી શકાય એમ નથી પણ આ ઘરેલુ હિંસા છે, યુગયુગોથી ચાલતી આવી છે. દારૂડિયા કામી બાપ માટે દીકરી દીકરી છે જ નહીં, એક વાસણ બનીને રહી જાય છે, જેમાં રોજ રાત્રે એ પોતાની ગંદકી ખાલવી શકે છે.

નાયિકા ખબર નથી કે કંઈ કેટકેટલીવાર કોશિશ કરી રહી છે પોતાના પિતાને પોતાની મોટી બહેનના ઓરડામાં જતા અટકાવવા માટે પણ એ આજ સુધી કદી સફળ થઈ નથી. એ છુપાઈને આખી ઘટના જોતી આવી છે. જ્યાં છે ત્યાંથી વાંકી વળીને એ પોતાના પિતાની આંખોમાં જોવા ઇચ્છે છે પણ કશું જોઈ શકતી નથી. કેમકે રાત ઢળી ચૂકી છે, બધા સૂઈ ગયા છે અને હૉલમાં માત્ર અંધારું છે. નાયિકા વર્તમાનને ભૂત સાથે સાંકળે છે. કહે છે, ભૂતકાળના ગર્ભમાં બધું જ પરફેક્ટ છે અને કશું જ બદલાતું નથી. પાણીનો ગ્લાસ બાથરૂમમાં પડે છે અને તૂટતાં પહેલાં એકવાર ઊછળે છે. બરાબર એ જ રીતે, જે રીતે બહેન તૂટતાં પહેલાં ઊછળી હશે? તૂટતા પહેલાં એકવાર ઊછળતો ગ્લાસ કદાચ એ વાતનું પણ પ્રતીક છે કે એકવાર દીકરી બાપને ઓરડામાં આવતા રોકે છે પણ બાપ ફરીથી ઢીંચીને આવે છે અને દીકરીનું શિયળ ભાંગે છે. હવે કશું જ બચ્યું નથી. કંઈ જ નહીં. બાપના શરીર અને અત્યાચાર-બંનેની નીચે કચડાયેલી-દબાયેલી બહેનના મોંમાંથી ખૂબ નાનો અવાજ પણ પાસું બદલતી વખતે માંડ નીકળી શકે છે. કૂતરો પણ પોતાની પૂંછડી જમીન સાથે ઠોકીને અવાજ કરતો નથી જ્યારે એ એક આંખ ઊઘાડીને દારૂડિયા ઘરમાલિકને ઠોકર ખાતો જુએ છે. મૂંગુ પ્રાણી પણ સહમી ગયું છે. એ એકસાથે બે આંખ પણ ઊઘાડી શકતો નથી. નાની બહેન જેમ વાંકી વળીને અંધારામાં ડોકિયાં કરવાથી વધુ કંઈ કરી શકતી નથી એજ રીતે કૂતરો પણ ચુપ રહેતાં શીખી ગયો છે. નાયિકા જાણે છે કે આખો ઘટનાક્રમ પોતે જે રીતે જાણે છે અને વિચારે છે એ જ રીતે ઘટી રહ્યો છે. એ બહેનને ચેતવણી આપવા માંગે છે પણ એના હોઠોમાંથી બહેનનું નામ અને ચેતવણીનો ફુત્કાર એક ફુસફુસાહટ બનીને જ રહી જાય છે, જે વરસોથી બીજું કોઈ સાંભળી શક્યું નથી, એની બહેન સુદ્ધાં નહીં. કૂતરો રોજ ચોંકે છે અને ઘુરકેય છે પણ પછી માલિકને જોઈને શાંત થઈ જાય છે. આ જુલમ હજી પૂરો થયો નથી. હજી પણ રોજ દરવાજો ખુલે છે, બાપ દીકરીના ઓરડામાં ઘુસે છે, દીકરી પાસું બદલતાં ઊંહકારો કરે છે જે રાતના અંધારામાં ઓગળી જાય છે…. નાયિકા બહેનને મદદ ન કરી શકવાના જે અપરાધભાવથી પીડાય છે એ એની ફુસફુસાહટથી ઉપર ન વધી શકતી ચેતવણીથી ઈંગિત થાય છે.

કવયિત્રી આપણી શ્રાવણેન્દ્રિયને હાથમાં ઝાલીને પોતાનો હેતુ સિદ્ધ કરે છે. દૃશ્ય ક્યાંય છે તો નહીં બરાબર છે. પિતાનું દીકરીના રૂમમાં જવું, ખંડમાં અંધારું હોવું કે કૂતરાનું એક આંખ ખોલી જોવું- આથી વિશેષ કવયિત્રી આપણને બતાવતા નથી. જે બને છે એ અંધારામાં દરવાજાની પાછળ બને છે જેને નાયિકા અને એ રૂએ આપણે જોઈ શકતા નથી. કવિતાનો ખરો નાયક અવાજ છે. અવાજના રસ્તે ચાલીને કવિતા આપણા અંતરમાં પ્રવેશે છે. અવાજ પણ સાવ નહીંવત્ છે. બાથરૂમમાં ગ્લાસના ફૂટવાનો અવાજ, દીકરીનો અવાજ, કૂતરાની પૂંછડીના અવાજની ગેરહાજરી, નાયિકાની ફુસફુસનો અવાજ- બધું જ દબાયેલું છે પણ આ અવાજ જેટલો નીચો છે, કવિતામાંથી ઊઠતો આર્તસ્વર એટલો જ તીવ્ર અને ઊંચો છે. ડાયન ચેમ્બર્લિન કહે છે, ‘ઇન્સેસ્ટ એક મૂંગો રોગચાળો છે. દર ત્રણમાંથી એક સ્ત્રી અને દર પાંચમાંથી એક પુરુષ આનો ભોગ બને છે, જેમાંથી ચર્ચ પણ બાકાત નથી.’ આપણે પણ જાણીએ જ છીએ કે સમાજમાં આવા નરાધમો આપણી અડખેપડખે ક્યાંક અસ્તિત્વ ધરાવે જ છે. આંકડા તો જેટલી ઘટનાઓ છાપાંના પાને ચડે છે એ જ બોલશે પણ મોટાભાગનાઓના અસ્તિત્વથી આપણે અપરિચિત જ રહીએ છીએ. સાચા આંકડા તો અનેકગણા મોટા જ હોવાના કેમકે કૌટુંબિક બળાત્કાર એટલો બધો અંગત વ્યભિચાર છે કે મોટાભાગના લોકો પોતાની જાંઘ ઊઘાડી કરી શકતા નથી. છાપાંના સમાચાર તરીકે નહીં પણ પણ એક કવિતાના સ્વરૂપે આ ઘટના જ્યારે આપણી સામે આવી ઊભે છે ત્યારે આપણે આનખશિખ સળગી ઊઠીએ છીએ. પણ કંઈ કરી શકતાં નથી. કવયિત્રી પણ સમસ્યા આપણી સામે મૂકે છે, કોઈ ઉકેલ નથી મૂકતાં. જો કે કવિતાનું કામ ઉકેલ આપવાનું હોય પણ નહીં. કવિતાનું કામ ભાવકનો સમસ્યા સાથે સાક્ષાત્કાર કરાવવાનું. ભાવકની સંવેદના જાગે અને ભાવક પછી શું કરે એ કવિતાએ જોવાનું છે જ નહીં…

વિશ્વાસ કોઈપણ સંબંધનું ચાલકબળ છે અને કુટુંબનો તો એ પ્રાણ છે. જે મા-બાપે જન્મ આપ્યો અને ઊછેર્યા એ મા-બાપ પર કયા સંતાન અવિશ્વાસ કરશે? મા-બાપ અને સંતાન વચ્ચેનો ભરોસો એ સૃષ્ટિનો સૌથી મજબૂત તાંતણો છે એટલે જ આજના લેખક ઇ. સ્યુ બ્લુમ કહે છે: ‘ઇન્સેસ્ટ જબરદસ્તીથી વસૂલાયેલો બળાત્કાર છે. બાળકનું બાળપણ જ એને કાબૂમાં રાખવા માટેનું હથિયાર બની રહે છે.’ પ્રેમને તો સરહદ છે પણ વાસના દરેક અંતિમોથી ફરી શરૂ થાય છે. વાઘ લોહી ચાખી જવા જેવી કે જમ ઘર ભાળી જવા જેવી આ વાત છે. શોષિત વ્યક્તિ જે ઘડીએ હોઠ ખોલીને ફરિયાદ કરી શકતી નથી એ ઘડીએ જ એના શોષણની વણથંભી અંતહીન હારમાળા પ્રારંભાય છે. એલન જાન્કોવ્સ્કીની કટાક્ષપ્રચુર કવિતા ‘ઇન્સેસ્ટ ઇઝ બેસ્ટ’માં બાપ દીકરીને કહે છે કે ઇન્સેસ્ટ એ સારો રસ્તો છે, આ એવી રમત છે જે આખો પરિવાર રમી શકે છે. અંતે એલિઝા ટોરિસની કવિતા ‘Daddy’s bed girl’ જોઈએ, જેના શીર્ષકમાં વપરાયેલ bed શબ્દ ‘પથારી’ અને ‘ગંદી’ –બંને અર્થચ્છાયા ધરાવે છે:

‘તું કેટલી ડાહી દીકરી છે!”
ખાટી વ્હિસ્કીવાળો શ્વાસ મારા ગાલ સાથે અથડાય છે.
“તને આ જોઈએ છે ને?”
હું માથું ધુણાવું છું, શ્વાસ લેવા, બૂમ પાડવા મથતી ના! મને નથી જોઈતું!
“હા, તને જોઈએ છે, મારી ડાહી દીકરી”
ના, મને નથી જોઈતું!
“તું મારી ડાહી દીકરી બનશે ને?”
હું વચન આપું છું કે હું તમારી ડાહી દીકરી બની રહીશ, વચન આપું છું, બસ, ફરી આ નહીં કરતા.
“તું મારી ડાહી દીકરી છે.”
પપ્પા, પ્લીઝ નહીં.