The Raincoat

When the doctor suggested surgery
and a brace for all my youngest years,
my parents scrambled to take me
to massage therapy, deep tissue work,
osteopathy, and soon my crooked spine
unspooled a bit, I could breathe again,
and move more in a body unclouded
by pain. My mom would tell me to sing
songs to her the whole forty-five minute
drive to Middle Two Rock Road and forty-
five minutes back from physical therapy.
She’d say, even my voice sounded unfettered
by my spine afterward. So I sang and sang,
because I thought she liked it. I never
asked her what she gave up to drive me,
or how her day was before this chore. Today,
at her age, I was driving myself home from yet
another spine appointment, singing along
to some maudlin but solid song on the radio,
and I saw a mom take her raincoat off
and give it to her young daughter when
a storm took over the afternoon. My god,
I thought, my whole life I’ve been under her
raincoat thinking it was somehow a marvel
that I never got wet

– Ada Limón

રેઇનકોટ

જ્યારે ડોક્ટરે સર્જરી કરાવવાનું

અને મારી તરુણાવસ્થા માટે બ્રેસ પહેરવાનું સૂચવ્યું,

મારા મા-બાપ તરત જ હડી કાઢતાં મને લઈ ગયા

માલિશ ચિકિત્સક પાસે, ફિઝિયોથેરાપીસ્ટ પાસે,

હાડવૈદ પાસે, અને જલ્દી જ મારી વાંકી કરોડરજ્જુ

થોડી સીધી થઈ, હું ફરી શ્વાસ લઈ શકતી હતી,

અને વધુ હરીફરી શકતી હતી દર્દના વાદળ છટી ગયા બાદના

શરીરમાં. મિડલ ટુ રોક રોડ પર થઈને ફિઝિયોથેરાપી માટે જતી અને

આવતી વેળાની પોણા કલાકની સમગ્ર મુસાફરી દરમિયાન    

મારી મમ્મી મને ગીતો ગાઈ સંભળાવવા કહેતી.

એ કહેતી, મારો અવાજ સુદ્ધાં પછી તો મારી કરોડરજ્જુની

ચુંગાલમાંથી મુક્ત થયેલો લાગતો. એટલે, હું તો બસ ગાયે જ રાખતી,

કેમ કે મને લાગતું કે એ એને ગમતું હતું. મેં એને કદી પૂછ્યું જ નહોતું

કે મને લઈ જવા-આવવા માટે એણે શું છોડવું પડ્યું હતું,

કે આ નવી દિનચર્યા પહેલાં એનો દિવસ કેવો હતો. આજે,

એની ઉમરે પહોંચીને, કરોડરજ્જુની વળી એક એપૉઇન્ટમેન્ટથી પરવારીને

હું ઘર તરફ ડ્રાઇવ કરી રહી હતી, રેડિયો પર વાગી રહેલા

કો’ક ગાંડાઘેલા પણ મજાના ગીતના સૂરમાં સૂર પુરાવતી,

અને મેં એક માને એનો રેઇનકોટ ઉતારતી

અને એની નાનકી દીકરીને આપતી જોઈ જ્યારે

ઢળતી બપોરે એક ઝાપટું અચાનક આવી ચડ્યું. હે ભગવાન,

મેં વિચાર્યું, જિંદગીભર હું એના રેઇનકોટની

અંદર જ હતી, એમ વિચારતી કે કોઈક ચમત્કાર જ હશે

કે હું કદી ભીની જ ન થઈ.    

– અદા લિમોન

(અનુ.: વિવેક મનહર ટેલર)   

ऐ माँ! तेरी सूरत से अलग भगवान की सूरत क्या होगी?

                મા-બાપ અને સંતાન. એક એવો સંબંધ જેને માપવા માટે દુનિયાની તમામ ફૂટપટ્ટી વામણી જ સાબિત થાય. એમાંય મા તો સર્વોત્તમ. દુનિયાની ગરીબમાં ગરીબ મા પણ સંતાનને પ્રેમ કરવામાં દુનિયાના અમીરમાં અમીર માણસથી વધુ અમીર હોય છે. બાળકની ખૂબીઓ જોવા માટેના ચશ્માં ઈશ્વરે માત્ર માને જ આપ્યા હોય છે. કોઈકે બહુ સાચું કહ્યું છે કે ભગવાન દરેક વખતે દરેક જગ્યાએ હાજર રહી શકતો નથી એટલે એણે માનું સર્જન કર્યું. હિંદી ફિલ્મ જગતે માને બે પંક્તિમાં જે અંજલિ આપી છે એ કોઈપણ મહાકાવ્યથી કમ નથી: ‘उस को नहीं देखा हमनें कभी पर इसकी ज़रूरत क्या होगी, ऐ माँ! तेरी सूरत से अलग भगवान की सूरत क्या होगी?’ (મઝરુહ સુલતાનપુરી) એક ચાઇનીઝ કહેવત છે: ‘દુનિયામાં એક જ બાળક સૌથી વહાલું છે, અને દરેક મા પાસે એ હોય છે.’ મા વિશેની આવી બીજી હજારો-લાખો સૂક્તિઓની યાદ અપાવે એવી મજાની કવિતા અમેરિકન કવયિત્રી અદા લઈ આવ્યાં છે.

                અદા લિમોન. ૨૮-૦૩-૧૯૭૬. સોનોમા, કેલિફૉર્નિયામાં મોટા થયાં. બચપણથી જ કળા અને કળાકારોથી આકર્ષાયાં હતાં, જેમાં એક એમની પોતાની મા પણ હતી. વૉશિંગ્ટન યુનિવર્સિટીમાં નાટ્યકળાનો અભ્યાસ કર્યો. ન્યૂયૉર્ક યુનિવર્સિટીમાંથી ફાઇન આર્ટ્સમાં અનુસ્નાતક થયાં. બાર વર્ષ ન્યૂ યૉર્કમાં ગુજાર્યા બાદ હાલ તેઓ લેક્સિંગ્ટન, કેન્ચુકી અને કેલિફૉર્નિયા –એમ ત્રણ શહેરમાં પોતાના જીવનને વહેંચી દઈને જીવે છે. બે યુનિવર્સિટીમાં શિક્ષિકા છે અને ફ્રી-લાન્સ લેખિકા છે. માત્ર ૪૨ વર્ષની નાની વયમાં કવિતાના પાંચ પુસ્તકો તેઓ આપી ચૂક્યાં છે.

                એમની કવિતાઓ વિશે રિચર્ડ બ્લેન્કૉ કહે છે: ‘મૃદુ અને માયાળુ, પ્રચંડ અને પડઘાતી- ઉભય ગુણો ધરાવતી એની કાવ્ય ચેષ્ટાઓ ભાવાભિભૂત અને મંત્રમુગ્ધ કરે છે.’  અદાની કવિતાઓનું સંગીત લાંબા ગાળા સુધી આપણા મનમાં પડઘાતું રહે એવું છે. એની ભાષા સરળ છે, એ રોજબરોજની જિંદગીમાંથી જ વાતો લઈ આવે છે પણ કાગળ પર જ્યારે આ વાતો અવતરણ પામે છે ત્યારે એનો નવોન્મેષ થતો આપણે અનુભવી શકીએ છીએ. એ જે વસ્તુ, પ્રાણી, પ્રસંગ વિશે લખે છે, એને આત્મસાત કરીને લખતાં હશે એનો ખ્યાલ આવ્યા વિના રહેતો નથી. અદાની રચનાઓમાં શબ્દની ઊંચાઈ અને ઊંડાણ બંને એકસાથે વર્તાય છે. અદાની કવિતાઓ આજની નારીનો અનોખો અવાજ છે. દર્દની શ્રીમંતાઈનો મહિમા કરતાં એક કવિતામાં તેઓ કહે છે: ‘જો આપણે ઓરડાને દર્દ વડે અજવાળી શકીએ, તો આપણે કેવો યશસ્વી અગ્નિ બની શકીશું!’    

                થોડી આડવાત ગણાય પણ અદાની અદા કેવી છે એ ચૂકી જઈએ તો કવયિત્રીને અન્યાય કરેલો કહેવાય. પ્રસ્તુત રચના વિશે વાત કરતાં પહેલાં અદાની એક નારીવાદી કવિતા ‘હાઉ ટુ ટ્રાયમ્ફ લાઇક અ ગર્લ’ પર નજર નાંખીએ: ‘મને ઘોડીઓ સૌથી વધુ ગમે છે, તેઓ કેવી સિફતથી આ બધાને સાવ આસાન દેખાડે છે, જેમ કે ચાળીસ માઇલ પ્રતિ કલાકની ઝડપે દોડવું એ જાણે ઝોકું લેવું કે ઘાસ ચરવા જેવું મસ્તીનું કામ ન હોય! મને તેઓની, જીત્યા પછીની, ઘોડીસહજ મટકતી ચાલ પણ ગમે છે. કાન સરવા કરો, છોકરીઓ, કાન સરવા! પણ મુખ્યત્વે, પ્રામાણિકતાથી કહું તો, મને ગમે છે કે તેઓ માદા છે. જાણે કે આ વિશાળ ખતરનાક પ્રાણી પણ મારો જ એક ભાગ હોય એમ મારી કાયાની નાજુક ત્વચા તળે ક્યાંક, માદા ઘોડાનું આઠ પાઉન્ડનું હૃદય ધબકી રહ્યું છે, વિશાળ, શક્તિશાળી, રુધિરભર્યું, વજનદાર. શું તમે આ માનવા નથી માંગતા? શું તમે મારું પહેરણ ઊંચકીને જોવા નથી માંગતા એ વિશાળ ધબકતા વિલક્ષણ યંત્રને જે વિચારે છે, ના, જાણે છે, કે એ પહેલા ક્રમે આવનાર છે.’ કેવી મજબૂત રચના! સ્ત્રીઓની ભીતરી તકાતનો ક્યાસ તો એક સ્ત્રી જ કાઢી શકે ને!            

                 રેઇનકોટ’ કવિતા પણ સ્ત્રી વિશેની જ છે, સ્ત્રીની તાકાત, સ્નેહ અને સમર્પિતતતાની. પણ આ કવિતાની સ્ત્રી એક માતા છે એટલે એ તો સ્ત્રીઓમાં પણ ખાસ છે. શીર્ષક આપણને તૈયાર કરે છે મુશળધાર વરસાદમાં જવા માટે. પણ પચ્ચીસ પંક્તિઓની આ કવિતામાં રેઇનકોટનો અને વરસાદનો ઉલ્લેખ તો છેક અંતમાં આવે છે. આત્મકથનાત્મક શૈલીમાં લખાયેલ આ અછાંદસ કવિતામાં લાંબા-ટૂંકા અને ખાસ તો લાંબા કહી શકાય એવા કુલ સાત જ વાક્ય છે એટલે મોટાભાગના વાક્યો એકાધિક પંક્તિઓમાં વરસાદના પાણીની જેમ અપૂર્ણાન્વયરીતિ (enjambment)થી રેલાયે રાખે છે. પરિણામે એક જ સળંગ પરિચ્છેદમાં લખાયેલ રચનામાં ગતિસંચાર અનુભવાય છે. નાયિકા પોતાની આપવીતી આપણને કહી રહી હોય, બિલકુલ એવી રીતે સાવ સરળ બોલચાલની ભાષામાં કવિતા ગતિ કરે છે. કવિતાની સરળતા જ એનું ખરું હર્દ છે. અદાને જે મુદ્દા વિશે વાત કરવી છે ત્યાં સુધી ભાવકને લઈ જવામાં સરળતાનો સેતુ જ સહજ બની રહે છે. જોઈએ…    

                તબીબ ઇલાજ તરીકે ઓપરેશન કરાવવાની તથા સમગ્ર યૌવનકાળ દરમિયાન કરોડરજ્જુના ટેકા માટે બ્રેસ પહેરવાની સલાહ આપે છે ત્યાંથી કવિતા શરૂ થાય છે. એટલે સમજી શકાય છે કે નાયિકાને કરોડરજ્જુની કોઈક બિમારી હોવી જોઈએ. બે જ વાક્યમાં એ પણ ખ્યાલ આવી જાય છે કે આ બિમારી ખાસી ગંભીર છે. કરોડરજ્જુની સર્જરી આમેય જોખમી સર્જરી ગણાય છે. સર્જરી કરાવ્યા બાદ ઘણીવાર દર્દીને બંને પગે લકવો મારી જવાનું જોખમ પણ રહેલું છે. એટલે અનિવાર્ય ન હોય તો તબીબ પણ એની સલાહ આપતા નથી. એમાં આ તો નાની બાળકી. અને સર્જરી કર્યા પછી પણ ડોક્ટર એક બાબતમાં તો નિશ્ચિત જ છે કે છોકરીએ યૌવનકાળના બધા જ વર્ષ કરોડને સહારો આપે એવા બ્રેસ પહેરીને જ કાઢવા પડશે. આપણે બે-ચાર દિવસથી વધુ લાંબી ચાલતી બિમારીથી કંટાળી જઈએ છીએ, જ્યારે આ તો વરસોના વરસ યાતના વેઠવાની વાત. કવિતામાં સ્પષ્ટ કર્યું નથી પણ એવો ખ્યાલ આવે છે કે મા-બાપ આવો જોખમી રસ્તો અપનાવવાના મત સાથે સહમત નથી. ફૂલ જેવા કોમળ સંતાનને જિંદગીભર બ્રેસિસ પહેરવાં પડે એવી સર્જરીમાં જોખવાના બદલે મા-બાપ આ ઘર, પેલું ઘર એમ જેટલા ઉપાય યાદ આવે કે હાથ લાગે એ ચલકચલાણી પેલે ઘેર ધાણીના ન્યાયે અપનાવવા દોડે છે. માલિશ કરાવનાર પાસે, કસરત કરાવનાર પાસે, હાડવૈદ પાસે –જ્યાં જ્યાં આશાનું કિરણ નજરે ચડે છે ત્યાં ત્યાં મા-બાપ નાયિકાને લઈ જાય છે.

                આ મહેનત રંગ લાવશે કે નહીં એની કોઈ ખાતરી નહોતી, માત્ર આશા જ હતી. कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फ़लेषु कदाचन् નો શંખધ્વનિ સંભળાય છે. અન્ય એક કવિતામાં અદા કહે છે: ‘હું એ ક્યારેય કહી નહીં શકું કે દરવાજો ક્યારે ખૂલશે કે બંધ થશે, હું ફક્ત બારસાખને કહેતી જ સાંભળી શકું છું, પસાર થઈ જાવ.’ નાયિકાના મા-બાપ નાયિકા સારી થશે કે નહીં એ કહી શકે એમ નહોતા, પણ તેઓ શક્યતાના દરવાજામાંથી પસાર થવામાં માનતા હતા. અને નાયિકાને ફરક પણ વર્તાય છે. મા-બાપની દોડધામનું વળતર કરોડરજ્જુની સમસ્યાઓમાં સુધારાના રૂપમાં મળે છે. પણ આ કંઈ શરદી-ખાંસી કે મેલેરિયા-ટાઇફોઇડ જેવી બિમારી નહોતી કે જેનાથી ઝટ છૂટકારો મળી જાય. વરસોવરસ આની પાછળ મંડ્યા રહેવું પડે એ પ્રકારની આ બિમારી છે. વાંકી કરોડરજ્જુ વધુ વાંકી ન વળે અને ક્રમશઃ થોડી-થોડી સીધી થાય એ માટે જિંદગીભર રોજ જ ફિઝિયોથેરાપિસ્ટને ત્યાં આંટાફેરા કરવાના છે. આજ તકલીફમાં છે પણ આવતીકાલ પર આશા છે એટલે આ મુસાફરી કરવી જ પડવાની છે. અન્ય એક કવિતામાં અદા જિંદગી કઈ રીતે આવતીકાલ પર લટકી રહી છે એની વાત કરતાં કહે છે: ‘આ જિંદગી પ્રબળ ઇચ્છાઓની એક મુઠ્ઠી છે, જેને બીજા કશાએ નહીં પણ આવતીકાલની ખેંચનૌકાના ગલે પકડી રાખી છે.’

                ફિઝિયોથેરાપીસ્ટનું ક્લિનિક નાયિકાના ઘરથી ખાસ્સું દૂર છે. કારમાં જઈએ તો ખાસ્સો પોણો કલાક નીકળી જાય. કરોડરજ્જુનો ઇલાજ ભલે થેરાપીસ્ટ પાસે હશે, પણ દીકરી રોજેરોજની આ લાં….બી મુસાફરીથી થાકી-કંટાળી ન જાય એનો ઈલાજ એની મમ્મી પાસે હતો. મમ્મી પોણા કલાક લાંબી આ બેવડી મુસાફરી દરમિયાન દીકરીને ગીતો ગાવા કહેતી. દીકરીને ગમ્મત પડતી. મમ્મી કહેતી કે એની કરોડરજ્જુની ચુંગાલમાંથી એનો અવાજ મુક્ત થઈ ગયો છે અને દીકરીને લાગતું કે એ ગાય છે એ મમ્મીને ગમે છે. એ સમયે એની માની જે ઉંમર હતી, આજે આટલા વરસો બાદ એ ઉંમરે પહોંચીને દીકરીને વિચાર આવે છે કે મમ્મીને શું સાચે જ એની ગાયકી ગમતી હતી? દોઢ કલાક લાંબી ડ્રાઇવ અને થેરાપિસ્ટને ત્યાં વ્યતીત કરવો પડતો સમય –રોજ જ આટલો બધો સમય એની મમ્મી એના માટે ક્યાંથી કાઢતી હતી? એણે પોતાની દિનચર્યામાંથી કઈ કઈ વસ્તુઓનો ફરજિયાત ત્યાગ આપ્યો હશે? આ નવી રોજનીશી અમલમાં આવતાં પહેલાંની મમ્મીની રોજનીશી કઈ હતી? જે જમાનામાં આ સવાલો મનમાં ઊઠવા જોઈતા હતા કે પૂછાવા જોઈતા હતા એ જમાનામાં તો માએ દીકરીને ગાવામાંથી નવરી જ ન પડવા દીધી. દીકરીને સતત વ્યસ્ત રાખી.

                આ કોઈ એક માની વાત નથી. દુનિયાભરની તમામ મા આવી જ હોવાની. પિતા પણ કંઈક અંશે આવા જ હોવાના. માના ગુણગાન ગાવામાં આવે ત્યારે પિતાને અન્યાય કરતો હોય એવું સહજ અનુભવાય પણ વાસ્તવિક્તા એ જ છે કે પિતાની સંતાન માટેનાં સમર્પણ અને કુરબાની સોએ સો ટકા ભાગ્યે જ હોય છે. બાપ પણ પોતાના સંતાન માટે બધું જ કરી છૂટતો હોવાની ના નહીં, પણ માના પક્ષે કોઈ સરહદ હોતી નથી, જ્યારે બાપના પક્ષે ભલે આઘી તો આઘી, પણ ક્ષિતિજ તો હોવાની જ. ‘મા તે મા, બીજા વગડાના વા’ કંઈ અમસ્તુ જ કહ્યું હશે? ગમે એ કરે પણ બાપા ‘બા’નો ‘પા’ જ ભાગ હોવાના. અહીં પણ માએ પોતાની દીકરીની આવતી કાલ માટે એકુંહકારો સુદ્ધાં કર્યા વિના પોતાની આજ વધેરી નાંખી છે. નાની બાળકીની મા પોતે યુવાન જ હોવાની. એની પોતાની એક જિંદગી હશે. એની પોતિકી દિનચર્યા હશે. એ નોકરી પણ કરતી હોઈ શકે. એનું પોતાનું મિત્રમંડળ હશે. એના પોતાનાં સ્વપ્નો હશે. પણ દીકરી માટે ફાળવવાનો આવેલ આ નિર્ધારિત અને ઘણો વધુ કહી શકાય એવા સમયનો અજગર માની અંદર રહેલી યુવતીના અરમાનોને સમૂચા ગળી ગયો. હશે, આ મા છે. એના હોઠ પર કોઈ ફરિયાદ પણ આવી નથી. એણે પોતાની જિંદગીનો ત્યાગ કરીને દીકરીની જિંદગી એ રીતે અપનાવી લીધી છે કે દીકરીને એ તમામ વર્ષો દરમિયાન વિચાર સુદ્ધાં નથી આવ્યો કે માએ પોતાના માટે શું શું ત્યાગ્યું હશે! આજે મા કદાચ નથી. અથવા હોય તોય દીકરીને થેરાપિસ્ટને ત્યાં લઈ જવા-લાવવા માટે એની જરૂર નથી. દીકરી મોટી થઈ ગઈ છે. જાતે કાર ચલાવતી થઈ ગઈ છે. અને હવે દીકરીને માએ કરેલા ત્યાગ વિશે વિચાર આવે છે. કેથેરિન પલ્સિફેર નામની એક લેખિકા કહે છે: ‘માતાઓ ઘણો બધો ત્યાગ કરે છે, જેથી તેમના સંતાનોને ઘણું બધું મળી રહે.’                  

                વીતેલા વર્ષો ઉપર એક લાંબો દૃષ્ટિપાત કરીને કવિતા હવે વર્તમાન પર ફૉકસ કરે છે. નાયિકા થેરાપિસ્ટ સાથેની એની આજની મુલાકાત નિપટાવીને ઘર તરફ પરત વળી રહી છે. સાથે મમ્મી નથી પણ કારમાં વાગતો રેડિયો છે અને રેડિયો પર કોઈક ગાંડુંઘેલું પણ મજાનું ગીત વાગી રહ્યું છે, એના સૂરમાં સૂર પરોવતી નાયિકા પણ મુક્તકંઠે ગાઈ રહી છે. મમ્મીએ વરસો સુધી આ આદત એને પાઈ છે. આ આદત ડ્રાઇવિંગના સમયાંતરાલને ટૂંકો અને હળવો બનાવી દે છે. ઢળતી બપોરનો સમય છે. અચાનક વરસાદી ઝાપટું આવી ચડે છે. કાર હંકારતાં અને ગીત ગાતાં-ગાતાં નાયિકાની નજરે એક મા-દીકરી ચડે છે. અચાનક આવી ચડેલ ઝાપટાંથી નાની દીકરીને બચાવવા એની મા સત્વરે પોતાનો રેઇનકોટ ઉતારીને દીકરીને પહેરવા આપે છે. એક ઝાપટું કારની બહાર આવ્યું છે, એક ઝાપટું કારની અંદર આવે છે. હવે ખ્યાલ આવે છે કે આ દીકરીને પોતાનો રેઇનકોટ આપતી માનું દૃશ્ય નજરે ચડ્યું એ કારણોસર આજે આટલા વરસે નાયિકાની નજર સમક્ષ એની આખી જિંદગી ઝડપભેર રિવાઇન્ડ થઈને રજૂ થઈ છે.

                હે ભગવાન!, એ વિચારે છે, આખી જિંદગી પોતે કદી તકલીફોના વરસાદ-વાવંટોળમાં ભીની જ ન થઈ એનું કારણ એની મા હતી, આખી જિંદગી એ એની માના રેઇનકોટની અંદર સુરક્ષિત હતી… ‘હું કદી ભીની જ ન થઈ’ કહીને નાયિકા વાત પૂરી કરે છે એ ઘડી ભાવકની આંખ ભીની થવાની ઘડી છે. અઢી હજાર વર્ષ પૂર્વે સોફોક્લિસ કેવી સાચી વાત કરી ગયા: ‘બાળકો લંગર છે જે એક માને જિંદગી સાથે જકડી રાખે છે!’ બાળક વિના માનું કોઈ અસ્તિત્વ જ નથી. અને બાળકોનો વર્તમાન પણ માના ભૂતકાળને આભારી છે. અબ્રાહમ લિંકને કહ્યું હતું: ‘હું જે કંઈ પણ છું, અથવા બનવા ચહું છું, એ મારી દેવદૂત સમી માને આભારી છે.’ સાચી વાત! બાપે માત્ર એક શુક્રકોષ આપ્યો છે જ્યારે માએ પોતાની ભીતર સંતાનનો આખો પિંડ બાંધ્યો છે. કુંભાર તો માટીના તૈયાર પિંડને ચાકડે ચડાવી વાસણ સર્જે છે, પણ મા તો માટીનું સર્જન પણ જાતે જ કરે છે અને નવ-નવ મહિના પોતાના પેટમાં જ સર્જનચાકડો ચલાવીને શિશુનું સર્જન કરે છે. કદાચ એટલે જ બાપ માટે બાળક એક અલગ અસ્તિત્વ છે પણ મા માટે સંતાન એ પોતાના અસ્તિત્વનો જ એક ટુકડો છે. આ ટુકડો નિજમાંથી જ પ્રસવ્યો હોવાથી માને પોતાની જાત કરતાં પણ આ નવું અસ્તિત્વ વધુ વહાલું હોય છે. બાળકોને આખી જિંદગી એમ લાગે છે કે પોતાના માથે કોઈ તકલીફ ન પડી એ કોઈ ચમત્કાર હોવો જોઈએ. સંતાનની આંખ ત્યારે ખુલે છે જ્યારે એને ખબર પડે છે કે આ ચમત્કારનું બીજું નામ મા છે… સાચે જ, માથી મોટો બીજો કોઈ ચમત્કાર હોઈ જ ન શકે, ખુદ ઈશ્વર પણ નહીં…