O my Luve’s like a red, red rose
That’s newly sprung in June;
O my Luve’s like the melodie
That’s sweetly play’d in tune.

As fair art thou, my bonnie lass,
So deep in luve am I:
And I will luve thee still, my dear,
Till a’ the seas gang dry:

Till a’ the seas gang dry, my dear,
And the rocks melt wi’ the sun:
I will luve thee still, my dear,
While the sands o’ life shall run.

And fare thee well, my only Luve
And fare thee well, a while!
And I will come again, my Luve,
Tho’ it were ten thousand mile.

– Robert Burns

પ્રિય ! મારો પ્રેમ છે લાલ, લાલ ગુલાબ સમો,
જે જુનમાં ખીલે છે નવોનવો;
પ્રિય ! મારો પ્રેમ જાણે છે સંગીતની ધૂન,
જે મીઠાશથી વાગે છે સૂરમાં.

જેટલી સુંદર છે તું, મારી નમણી રમણી,
એટલો ગળાડૂબ છું હું પ્રેમમાં;
અને હું ચાહતો રહીશ તને, મારી વહાલી,
સૂકાઈ જાય જ્યાં સુધી સહુ સમંદરો.

સૂકાઈ જાય જ્યાં સુધી સહુ સમંદરો, પ્રિયે !
અને સહુ ખડકો પીગળી જાય સૂર્યથી;
અને હું છતાં પણ તને ચાહતો રહીશ, પ્રિયે,
જ્યાં સુધી જીવનની રેતી જાય સરકી…

અને હું રજા લઉં છું, મારી એકમાત્ર પ્રિયા !
અને હું રજા લઉં છું, થોડી વાર માટે;
અને હું ફરીને આવીશ, મારી પ્રિયા,
ભલે હજારો માઇલ કેમ ન હોય.

– રોબર્ટ બર્ન્સ
(અનુ. વિવેક મનહર ટેલર)

સ્કૉટલેન્ડના રાષ્ટ્રીય કવિનું લાલચટ્ટાક પ્રેમગીત.

“0 What’s in a name? That which we call a rose,
By any other name would smell as sweet. ૧”

નામમાં શું બળ્યું છે? ગુલાબને બીજું નામ દેવાથી કંઈ સુગંધ બદલાઈ જવાની નથી. પણ આપણે જાણીએ જ છીએ કે નામમાં શું છે! અને એમાં પણ પ્યારની વાત આવે ત્યારે ગુલાબનો, ખાસ કરીને લાલ ગુલાબનો અલગ જ રુત્બો છે. કવિ કહે છે કે એનો પ્રેમ લાલ ગુલાબ જેવો છે. લાલ શબ્દની પુનરુક્તિ પ્રેમની ભાવનાને દ્વિગુણે છે. પ્રેમનો લાલ રંગ સાથેનો ધ્વન્યાર્થ તમામ કાળ-સ્થળે પ્રબળતમ છે. માત્ર લાલ નહીં પણ લાલથીય વધુ લાલ હોય એવા ગુલાબ જેવો કવિનો પ્રેમ એ પ્રેમથીય વધુ બળવત્તર છે અને એ પણ જુન મહિનામાં ખીલેલા સાવ નવાનવા ગુલાબ જેવો તરોતાજા.

આપણે ત્યાં જુનમાં ચોમાસુ શરૂ થાય, સ્કૉટલેન્ડમાં જુનમાં ઉનાળો શરૂ થાય. ઇંગ્લેન્ડ-સ્કૉટલેન્ડમાં ઉનાળાનો મહિમા જ અલગ. “Shall I compare thee to a summer’s day? Thou are more lovely and more temperate૨” (તને હું ઉનાળાના દિવસ સાથે સરખાવું? તું તો વધુ પ્યારી અને ખુશનુમા છે.) સ્કૉટલેન્ડનો જુન એટલે લાંબી રાતો-સૂર્યહીન દિવસોને ગુડબાય અને લાંબા હૂંફાળા પ્રકાશિત દિવસોની મોસમ. મોસમ ખુશનુમા હોય એટલે માનવીનો મિજાજ પણ ઊઘડે. આવી ઊઘડતી મોસમમાં ખીલેલા નવા નવા લાલ લાલ ગુલાબ જેવો પ્રેમચટ્ટાક પ્રેમી જ એની પ્રેયસીને કહી શકે કે સૂરમાં વાગતી હોય એવી ગળચટ્ટી કર્ણપ્રિય સંગીતની ધૂન જેવો મારો પ્રેમ છે.

રૉબર્ટ બર્ન્સનું આ ગીત અઢારમી સદીમાં લખાયું હોવા છતાં જુન મહિનામાં ખીલેલા લાલચટ્ટાક ગુલાબ જેવું તરોતાજા છે. સીધી દિલને સ્પર્શી જાય એવી વાત. અંગ્રેજી ભાષામાં આ ગીત ખૂબ વખણાયું અને ગવાયું છે. સ્કોટિશ અને અંગ્રેજી –બંને ભાષામાં લખાયેલી બર્ન્સની કવિતા લાગણી અને અનુભવોના પ્રચંડ કાર્યક્ષેત્ર વડે અને હાસ્ય અને કરુણાને સમાન તુલામાં બેસાડ્યા હોવાથી સમસ્ત મનુષ્યજાતિને એક પરિવાર બનાવવામાં સફળ રહી છે.

ખૂબ નાની વયે દુનિયા છોડી જનાર પણ અલ્પાયુમાં પણ મોટું કામ કરીને અમર થઈ ગયા હોય એવા સાહિત્યકારોની યાદી બહુ લાંબી છે. માત્ર સાડત્રીસ વર્ષ (૧૭૫૯-૧૭૯૬)નું આયુષ્ય ભોગવનાર રૉબર્ટ બર્ન્સ આ યાદીમાં માનભેર શામેલ થઈ શકે એવો કવિ છે. સ્કૉટલેન્ડના એક ગરીબ પણ ખંતીલા ખેડૂતના સાત સંતાનોમાંનો એક બર્ન્સ ‘જ્યાં જાય ઉકો, ત્યાં પડે સૂકો’નું નસીબ લઈ જન્મ્યા હતા. ઔપચારિક શિક્ષણ અને સમૃદ્ધિના અભાવમાં મજૂરી, ખેતી, એક્સાઇઝની નોકરી –આ બધામાં ઝોલાં ખાતા ખાતા જીવ્યો. કવિતાએ નાનપણથી જ હાથ પકડ્યો હતો અને પોતાની કવિતા લોકોને ગમે છે એ સમજાઈ જતાં જ એ સોળે કળાએ ખીલ્યો પણ સફળતા પચાવી ન શક્યો. પ્રવર્તમાન યુગના ચલણ મુજબ એ પણ દારૂ, ઉડાઉપણું અને ઐયાશીથી બચી શક્યો નહોતો. એ જમાનામાં અસાધ્ય હૃદયના વાલ્વની (રુમેટિક) બિમારીએ એનો અકારણ ભોગ લીધો.

ઇંગ્લેન્ડના પરિવર્તન યુગમાં થઈ ગયેલ બર્ન્સ આવનાર રોમેન્ટિસિઝમ યુગના પ્રણેતા ગણાય છે. કવિતાના જૂના સ્વરૂપો, નિયમો અને પાંડિત્યપૂર્ણ ભાષાનો અંચળો ફગાવીને સીધી-સ્ટીક લોકબોલીમાં લખેલ ગીતો સ્વયંસ્ફૂર્તતા અને નૈસર્ગિકતાના કારણે લોકદિલને સ્પર્શી ગયા. પ્રાદેશિક હવા, સ્થળો અને રિવાજોને પકડી લઈને સરળ પણ અદભુત શબ્દો સાથે પરણાવી દેવાની એની અદ્વિતીય જન્મજાત અવડતના કારણે એ સ્કોટલેન્ડનો રાષ્ટ્રીય કવિ ગણાયો.

પ્રેમમાં પ્રેમનું પ્રદર્શન પણ અનિવાર્ય છે (They do not love that do not show their love. ૩) પ્રેમી પોતાના પ્રેમ પર મુસ્તાક છે એ બીજા ફકરામાં સમજી શકાય છે. કોઈ છોકરી બહુ ‘હોટ’ દેખાતી હોય તો શું આપણે એમ કહેવાની ધૃષ્ટતા કરીએ કે તું જેટલી હોટ દેખાય છે એટલો હું તને પ્રેમ કરું છું? પ્રેમની બેફિકરાઈ અને પરાકાષ્ઠાથી પરિચિત કાવ્યનાયક પ્રેયસીને બિન્દાસ કહે છે કે તું જેટલી સુંદર દેખાય છે એટલો જ હું તારા પ્રેમમાં ગળાડૂબ છું. અતિશયોક્તિ એ પ્રેમની પરિભાષા છે. “My bounty is as boundless as the sea, my love as deep; for both are infinite. ૪” (મારું ઔદાર્ય સમુદ્ર જેવું નિઃસીમ અને પ્રેમ એટલો જ ઊંડો છે, કેમકે બંને અનંત છે). વિશ્વના બધા જ સમુદ્રો સૂકાઈ જાય, સૂર્યની ગરમીથી બધા જ પથ્થરો-પર્વતો પીગળી જાય, જીવનની કાચની શીશીમાંથી આયુષ્યની બધી જ રેતી સરકી જાય ત્યાં સુધી હું તને, અને માત્ર તને જ ચાહતો રહીશ. પ્રેમ આંખથી નહીં પણ મનથી જુએ છે (“Love looks not with the eyes, but with the mind૫”; “But love is blind૬”) એટલે અતિશયોક્તિ પણ સત્ય અનુભવાય છે. અને જ્યારે પ્રેમ બોલે છે ત્યારે તમામ દેવતાઓના સ્વરથી સ્વર્ગ પણ એકરાગિતામાં લીન થઈ જાય છે. (“And when love speaks, the voice of all the Gods makes heaven drowsy with the harmony. ૭”) પ્રેમ શાશ્વતીનું મહાકાવ્ય છે. જ્યાં સુધી મનુષ્ય શ્વાસ લેતો રહેશે અને આંખ જોવાનું છોડશે નહીં ત્યાં સુધી પ્રેમ જીવતો રહે છે અને પ્રેમીઓને જીવન પૂરું પાડતો રહે છે. (“So long as men can breathe or eyes can see, so long lives this and this gives life to thee.૮”)

ગીતના અંતભાગમાં જીવનરેત ખતમ થવાના ઈશારા પછી તરત જ જુદાઈની વાત આવે છે. નાયકને કોઈક કારણોસર જુદા થવાનું થયું છે. એ જાણે છે કે જુદાઈ દુઃખ આણે છે અને સુખ તાણી જાય છે (When you depart from me sorrow abides, and happiness takes his leave૯) એટલે છૂટા પડતાં પહેલાં પ્રેયસીને પોતાના પ્રેમની ઊંડાઈ અને સત્યતાની પ્રતીતિ કરાવવા મથે છે અને ખાતરી આપે છે કે પોતે એને અને એકમાત્ર એને જ પ્રેમ કર્યો છે. આ જુદાઈ ભલે હજારો માઈલોની કેમ ન હોય એ બહુ લાંબી નથી. (Journeys end in lovers meeting૧૦)નાયક પાછો ફરશે જ. રાહ જોવાનું છોડીશ નહીં. જોન ડૉનનું ‘એ વેલિડિક્શન ઑફ વિપિંગ’ યાદ આવ્યા વિના નહીં રહે જેમાં વિદાયવેળાએ કાવ્યનાયક નાયિકાને રડતી અટકાવવા માટે કટિબદ્ધ જોવા મળે છે.

પ્રેમનું મૃદુ ઝરણ હંમેશા તાજું રહે છે… (Love’s gentle spring doth always fresh remain. ૧૧)

(લેખમાં ટાંકેલા તમામ અંગ્રેજી અવતરણ શેક્સપિઅરના છે:
1. રોમિઓ એન્ડ જુલિએટ
2. સૉનેટ નં. ૧૮
3. ધ ટુ જેન્ટલમેન ઑફ વેરોના
4. રોમિઓ એન્ડ જુલિએટ
5. અ મિડ સમર નાઇટ્સ ડ્રીમ
6. ધ મર્ચન્ટ ઑફ વેનિસ
7. લવ્સ લેબર્સ લોસ્ટ
8. સૉનેટ નં. ૧૮
9. મચ અડુ અબાઉટ નથિંગ
10. ટ્વેલ્ફ્થ નાઇટ
11. વિનસ એન્ડ એડોનિસ)