Respect

Because her body is winter inside a cave
because someone built
fire there and forgot to put it out
because bedtime is a castle
she’s building inside herself
with a moat
and portcullis
and buckets full of mist
because when you let go
the reins
horses
tumble over cliffs and turn
into moths before hitting bottom
because their hooves leave streaks of midnight
in the sky
because stuffed rabbits
are better at keeping secrets
than stopping hands
because when the world got
shoved up inside her
she held it tight like a kegel ball
and wondered
at the struggle Atlas had
carrying such a tiny thing
on his back
—Melissa Studdard

*
માન

કેમકે એનું શરીર ગુફા ભીતરનો શિયાળો છે
કેમકે કોઈકે ત્યાં આગ સળગાવી
અને હોલવવાનું ભૂલી ગયું છે
કેમકે નિદ્રાકાળ એક કિલ્લો છે
જે તેણી પોતાની ભીતર
ખાઈ,
જાળીબંધ દરવાજા
અને ધુમ્મસભરી બાલ્દીઓથી બાંધી રહી છે
કેમકે જ્યારે તમે જતી કરો છો
લગામ
ઘોડાઓ
ગબડી પડે છે કરાડ પરથી અને
તળિયે પછડાતાં પહેલાં
ફૂદામાં પરિવર્તિત થાય છે
કેમકે એમની ખરીઓ મધરાત્રિના લિસોટા છોડી જાય છે
આકાશમાં
કેમકે ઠાંસી ભરેલાં સસલાંઓ
રહસ્યો ગોપવી રાખવા માટે
અટકાવી રાખતા હાથ કરતાં બહેતર છે
કેમકે જ્યારે દુનિયા
એની ભીતર ઘુસાડી દેવાય છે
એ કેગલ બૉલની જેમ
એને ચુસ્ત પકડી રાખે છે
અને વિસ્મિત થાય છે
એ સંઘર્ષથી
જે એટલસે કરવો પડ્યો હતો
આવડી નાનકડી ચીજ
પીઠ પર ઊંચકવામાં

– મેલિસા સ્ટડાર્ડ
(અનુ. વિવેક મનહર ટેલર)

એક યૌનપીડિતાનું તમસો મા જ્યોતિર્ગમય…

ગ્લોબલ કવિતાની વાત થાય એટલે આપણી નજર શેક્સપિઅર, વર્ડ્સવર્થ, રૉબર્ટ ફ્રોસ્ટ જેવા જૂના અને જાણીતા નામ તરફ જ જાય. ભૂતકાળમાં લખાઈ ગયેલી સર્વકાલીન ઉત્તમ કવિતાઓ પણ ક્યારેક સમસામયિક હતી એ આપણે ભૂલી જઈએ છીએ. શા માટે આપણે એવી સાંપ્રત કવિતા તરફ નજર ન કરીએ જેને આવતીકાલની પેઢી સર્વકાલીન શ્રેષ્ઠની યાદીમાં મૂકીને યાદ કરવાની શક્યતા હોય?

મોટી ભૂરી બોલકી આંખો, સોનેરી ઘેઘૂર વાળ ધરાવતી, ઉંમરના અડધા મુકામે પહોંચેલી અમેરિકાની સુંદર યુવાકવયિત્રી મેલિસા સ્ટડાર્ડની એક રચના આજે માણીએ. મેલિસા કવિતા ઉપરાંત નવલકથા, નિબંધ, રિવ્યૂ વિ. લખે છે. સાહિત્યિક કળામાં સ્ત્રીઓના અવાજ અને લિંગભેદ સામે વિડિયો ઇન્ટર્વ્યૂઝ વડે આંગળી ચીંધતી VIDA સંસ્થા સાથે એ સંલગ્ન છે. એમના કાવ્યસંગ્રહ ‘આઇ એટ ધ કોસમોસ ફોર બ્રેકફાસ્ટ’ને ઢગલાબંધ એવૉર્ડસ–પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયા છે. પ્રોફેસર તરીકે અમેરિકાની યુવાપેઢીને કવિતા-કળા તરફ દોરવાનું, કળાને જીવંત રાખવાનું અદભુત કામ કરી રહ્યાં છે.

કવિતાના અંતે એટલસ (શિરોધર)ની વાત આવે છે, આપણે ત્યાંથી શરૂઆત કરીએ. ગ્રીક પુરાકથાઓમાં ટાઇટન્સ અને ઓલિમ્પિઅન્સ વચ્ચે દસ વરસ ચાલેલી લડાઈમાં ટાઇટન્સનો પક્ષ લેવા બદલ વિજેતા ઝિઅસે એટલસને પૃથ્વીના છેડે જઈને આકાશ(સ્વર્ગ)ને ખભા પર ઊઠાવવાની સજા કરી. પાછળથી કથા ખરડાઈ અને સ્વર્ગોનું સ્થાન પૃથ્વીએ લઈ લીધું. આજે આપણે સહુ એવું જ માનીએ છીએ કે એટલસે પૃથ્વી ઊપાડી હતી. કાવ્યાંતે કવયિત્રી એટલસને પૃથ્વી પીઠ-ખભે ઊંચકવામાં થયેલ તકલીફનો સંદર્ભ લઈ આવ્યા છે…

કવિતામાં કેગલ બૉલની વાત આવે છે એ પણ પહેલાં સમજી લઈએ. પેશાબ ખૂબ લાગ્યો હોય પણ વૉશરૂમ જવું શક્ય જ ન હોય એવી પરિસ્થિતિમાં આપણે પેશાબ રોકી રાખવા માટે પેઢુના જે સ્નાયુ વાપરીએ છીએ એ કામક્રીડામાં પણ ખૂબ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. આ સ્નાયુઓ માટેની કસરત અમેરિકાના ગાયનેકોલોજીસ્ટ આર્નોલ્ડ કેગલે શોધી હતી એ પરથી આ સ્નાયુ અને એની કસરત માટે વપરાતા બૉલને કેગલ બૉલ્સ કહેવાય છે જેને જ્યાં સુધી યોનિમાં નાખી રાખીએ ત્યાં સુધી આ સ્નાયુઓની કસરત આપોઆપ થતી રહે છે. અનેકવિધ ફાયદાઓ માટે આ બૉલ્સ જાણીતા છે.

આટલી પૃષ્ઠભૂ પછી “માન” કવિતા તરફ વળીએ. કવયિત્રીએ એકપણ અલ્પવિરામ, પૂર્ણવિરામ કે પ્રશ્નાર્થ-ઉદગારચિહ્ન –કશાનો પ્રયોગ કર્યો નથી એ બાબત ધ્યાન ખેંચે છે. આખી વાત સડસડાટ કોઈ પણ આરોહ અવરોહ વિના અંત સુધી પહોંચે અને કવિતાની સળંગસૂત્રીતા જરાય બટકે નહીં એ સમગ્રતા આપણને સ્પર્શી જાય છે. કાવ્યક્લેવરના પ્રાણરૂપ છંદનો પણ ત્યાગ કરાયો છે કેમકે કુછંદીઓથી પિડાયેલી યુવતીની જિંદગીમાં કોઈ છંદોલય હોય ખરો? પંક્તિઓની અનિયમિતતા કાવ્યનાયિકાના જીવનની વિસંગતિની દ્યોતક છે. દરેક નવું કલ્પન ‘કેમકે’થી આરંભાય છે. આ દરેક કેમકેનો પૂર્વાર્ધ કવયિત્રીએ અધ્યાહાર રાખ્યો છે જેથી કવિતા અને કાવ્યનાયિકાના જીવનનો ખાલીપો પંક્તિએ-પંક્તિએ, કલ્પને-કલ્પને ભાવકને અનુભવાતો-ભોંકાતો રહે.

વાત એક યૌનપીડિતાની-નિર્ભયાની છે એ કવયિત્રીએ વાપરેલા સંદર્ભોથી સમજી શકાય છે. પણ મૂળ વાત સ્ત્રીની અંતર્ગત તાકાત અને પુરુષથી ચડિયાતાપણાની છે. શોષિતાની અંદર ગુફામાંના શિયાળા માફક કશુંક થીજી ગયું છે. ઓલવવાની દરકાર કર્યા વિના એની ભીતર કોઈક આગ લગાડી ચાલ્યું ગયું છે. હવે સળગતા-દાઝતા રહેવું એ જ એની નિયતિ છે. દરેક રાત એક યુદ્ધ છે. નવો પ્રુરુષ. નવો બળાત્કાર. પોતાના કિલ્લાને રક્ષવા એની લાચારી પાસે કશું નક્કર છે જ નહીં, કેવળ ધુમ્મસ જ છે. લગામ છૂટી ગયેલા ઘોડાઓ કરાડ પરથી ખીણમાં નિરંકુશ પતન પામે છે એ વાત ભોગવવી પડતી પારાવાર તકલીફનું પ્રતીક છે પણ અહીં કવિતા વળાંક લે છે.

આ અશ્વો શોષણની અંધારી-ઊંડી ખીણમાં તળિયે પટકાઈને ખતમ થઈ જતા નથી, પણ ફૂદામાં પરિવર્તન પામે છે એ કાવ્યનાયિકાના પોતાની આંતર્શક્તિમાં રહેલ વિશ્વાસ અને તકલીફોનું આધિભૌતિક રૂપાંતરણ સૂચવે છે – આપણે તળિયે પડીને ચકનાચુર નહીં થઈ જઈએ પણ પાંખ પામીને ઊડી જઈશું… तमसोमा ज्योतिर्गमय |

એના જીવતર પર કાળા લિસોટાઓ પડી ગયા છે. પોતાના પર થયેલા અત્યાચારોની વાત હાથ બાંધનાર બળાત્કારીઓને કહેવા કરતાં નાના બાળકની જેમ સ્ટ્ફ્ડ ટોય્ઝ સાથે એ શેર કરે છે. પણ એ મરી પરવારી નથી. બળાત્કાર થવા છતાંય એ પોતાની જન્મજાત આંતર્શક્તિ ગુમાવતી નથી. દુર્ભાગ્યની ખીણમાં પછડાઈને ખતમ થવાને બદલે એ પાંખ ઊગાડીને ઊડી જવું નિર્ધારે છે. પૌરુષી અત્યાચારોનું આખું વિશ્વ એની યોનિમાં ઘુસાડી દેવાયું હોવા છતાં એ જાણે કેગલ-બૉલ યોનિમાં નાંખીને કસરત કરતી ન હોય એ સહજતાથી પોતાના વિશ્વને સાચવે છે. જીવી લે છે પોતાનો રસ્તો શોધીને. કવયિત્રી એની સામે એટલસના સંઘર્ષને juxtapose કરીને સ્ત્રીને-યૌનપીડિતાને ‘માન’ આપે છે.