ગ્લૉબલ કવિતા : ૧૪૬ : મમ્મીને – ઉષા એસ. (કન્નડ)

To Mother

Mother, don’t , please don’t,
don’t cut off the sunlight
with your saree spread across the sky
Blanching life’s green leaves.

Don’t say: You’re seventeen already,
don’t flash your saree in the street,
don’t make eyes at passers-by,
don’t be a tomboy riding the winds.

Don’t play that tune again
that your mother,
her mother and her mother
had played on the snake-charmer’s flute
into the ears of nitwits like me.
I’m just spreading my hood.
I’ll sink my fangs into someone
And lose my venom.
Let go, make way.

Circumambulating the holy plant
In the yard, making rangoli designs
To see heaven, turning up dead
Without light and air,
For God’s sake, I can’t do it.

Breaking out of the dam
You’ve built, swelling
In a thunderstorm,
Roaring through the land,
Let me live, very different
From you, Mother.
Let go, make way.

– Usha S (Kannad)
(Eng Translation by A K Ramanujan)

મમ્મીને

મમ્મી, નહીં, પ્લીઝ નહીં,
નહીં અવરોધ આ સૂર્યપ્રકાશને
તારી સાડી આકાશમાં ફેલાવી
જીવનના પાનની હરિયાળી ફિક્કી ન કર.

નહીં કહે: તું ક્યારની સત્તરની થઈ ગઈ,
નહીં લહેરાવ તારી સાડી શેરીમાં,
નહીં કર આંખ-ઉલાળા રાહદારીઓ સાથે,
નહીં બન પવન પર સવારી કરતો ટોમબોય.

નહીં વગાડ ફરીથી એ જ ધૂન
જે તારી મમ્મી,
એની મમ્મી અને એની મમ્મીએ
મદારીના બીન પર
મારા જેવી મૂર્ખીઓના કાનમાં વગાડ્યે રાખી છે.
હું બસ, મારી ફેણ ફેલાવી જ રહી છું.
હું બેસાડી દઈશ મારા દાંત કોઈકમાં
અને ઓકી કાઢીશ વિષ.
જવા દે, રસ્તો કર.

ઓસરીમાં પવિત્ર તુલસી ફરતે
પ્રદક્ષિણા કરવી, રંગોળી મૂકવી
સ્વર્ગપ્રાપ્તિ માટે, હવા-ઉજાસ વિના જ
મરી જવું,
ભગવાનની ખાતર, મારાથી નહીં થાય.

તોડી નાંખીને બંધ
જે તેં બાંધ્યો છે, પૂર-તોફાન થઈને
ધસમસતી,
જમીનને ધમરોળતી,
મને જીવવા દે, સાવ જ વેગળી
તારાથી, મમ્મી.
જવા દે, રસ્તો કર.

– ઉષા એસ. (કન્નડ)
(અંગ્રેજી અનુવાદઃ એ.કે. રામાનુજન)
(અનુ. વિવેક મનહર ટેલર)

મમ્મી. ખસ. જવા દે. રસ્તો કર.

આમ તો મા એની દીકરીની સૌથી નજીકની બહેનપણી ગણાય છે, પણ શું આ વાત સર્વથા સાચી હોય છે ખરી? મોટાભાગના કિસ્સામાં એવું જોવા મળતું હોય છે કે બહેનપણીના સ્વાંગ ધારણ કરીને ચોકીદાર દીકરીની નજીક આવતો હોય છે. અચાનક યુવાન થઈ ગયેલી દીકરીની ચિંતા કઈ માને ન હોય? અનુભવે મા શીખી છે કે દુનિયાની નજર સ્ત્રી માત્રને વસ્ત્રો ઊતારીને જોવાનું જ શીખી છે. જે નજરોએ, જે કમેન્ટોએ પોતાને નિર્વસ્ત્ર હોવાનો ગંદો અહેસાસ કરાવ્યો હતો, એમાંથી દીકરીને પસાર ન થવું પડે એ હેતુસર મા દીકરીને માત્ર સલામતીના પાઠ નથી શીખવતી, એના પર જાત-જાતના પ્રતિબંધો પણ લાદી દે છે. હકીકત એ છે કે, મા ગમે એટલું ધારે પણ જે અનુભવમાંથી એ પસાર થઈ છે, એમાંથી એની મા, માની મા, એની મા; દીકરી, દીકરીની દીકરી, એની દીકરી –બધાંએ પસાર થવું જ પડ્યું છે, પડે છે, ને પડવાનું જ છે, સિવાય કે પુરુષજાત એની એક્સ-રે નજરનો સ્વયંભૂ ત્યાગ કરે! પણ દીકરીઓ પણ સ્માર્ટ હોય છે. બહેનપણી બનવાના બહાને વાલીપણું દાખવવાના માના પેંતરાઓ દીકરીની નજરથી ભાગ્યે જ છટકતા હોય છે. મોટા ભાગની દીકરીઓ ‘આગુ સે ચલી આતી હૈ’ સમજીને માનો વિરોધ કરતી નથી, પણ જે કેટલીક દીકરી પોતાના જીવનનો સાચો અર્થ સમજી શકી છે, એ છાતી કાઢીને માની સામે ઊભી રહી જાય છે. એસ. ઉષાની આ કવિતા આવી જ દીકરીની વાત લઈને આવી છે.

એસ. ઉષા. કન્નડ સાહિત્યકાર. ૧૯૫૪માં તેમનો જન્મ થયો હતો, એ સિવાય ભાગ્યે જ કોઈ માહિતી એમના વિશે હાથ લાગી શકી છે. તેઓ કન્નડ ભાષાના લબ્ધપ્રતિષ્ઠ નવલકથાકાર તથા કવયિત્રી છે. એમની કેટલીક નવલકથાઓ પરથી ફિલ્મ પણ બનાવવામાં આવી છે. કવિતામાં પુરાણના સંદર્ભો વણી લેવામાં તેઓ કુશળ છે. એમની કવિતાઓ છંદમુક્ત હોવા છતાં સુનિશ્ચિત લયગ્રથિત હોવાનું અનુભવી શકાય છે. સ્ત્રી હોવાના કારણે સાહજિક જ એમની રચનાઓમાંથી સ્ત્રીસમાનતાનો સ્વર પ્રગટ થતો અનુભવાય છે પણ આ સ્વર ચીસ નહીં, પુખ્ત અને સમજણભર્યો છે જેને અવગણવું કપરું થઈ પડે છે. કન્નડ લેખિકાઓના સાહિત્યમાં બે ભાગ પડતા અનુભવાય છે. પહેલાંનું સાહિત્ય ‘અમ્મા’ (માતા)ના પદચિહ્નો પર ચાલે છે, જેના પર સત્તરમી સદીના કવિ સાન્સિયા હોન્નમ્માના ‘સમર્પિત પત્નીની ફરજો’નો ખાસ્સો પ્રભાવ અનુભવાય છે. એમાં સ્ત્રીઓ માટેના સમાજમાં સદીઓથી સ્વીકાર્ય બનેલા વિચારો અને એનું સમર્થન નજરે ચડે છે. જો કે હોન્નમ્માનો અવાજ પણ આખરે તો એક સ્ત્રીનો જ અવાજ હતો, એ સાવ જ અછતો તો કેમ રહી શકે?-

શું એ સ્ત્રી નહોતી જેણે તેઓને વેંઢાર્યા હતા,
શું એ સ્ત્રી નહોતી જેણે તેઓને ઉછેર્યા હતા,
તો પછી શા માટે તેઓ હંમેશા સ્ત્રીને દોષ આપે છે,
આ ગમારો, આ આંધળાઓ. (અંગ્રેજી અનુ. તેજસ્વિની નિરંજના)

જો કે ૭૦ના દાયકા બાદના કન્નડ સ્ત્રીસર્જકો અમ્માને છોડીને ‘અક્કા’ (મોટી બહેન-દીદી) તરફ વળતા દેખાય છે, જ્યાં સ્ત્રીઓ જૂની વિચારધારાઓની ધૂંસરી ફગાવીને પોતાનો અવાજ સ્પષ્ટ બુલંદ કરતી નજરે ચડે છે. કન્નડ સાહિત્યમાં ‘અક્કા’ સ્ત્રીઓના પ્રતિકાર અને બળવાનું પ્રતીક છે. સર્વમંગલા લખે છે:

કેટલી કઠિન સ્ત્રી છે તું, દીદી.
તારા પતિને છોડી દઈને
તારા વસ્ત્રો ફગાવી દઈને
તેં તારી જાતને શોધી લીધી!
દૈવી-સદૃશ પત્નીત્વના ઝાંખા દીવા પર પાણી છાંટીને.

પ્રસ્તુત રચના એસ. ઉષાની કન્નડ રચના ‘અમ્માનીજ’નો જાણીતા ભારતીય અંગ્રેજી કવિ શ્રી એ. કે. રામાનુજને કરેલ અંગ્રેજી અનુવાદનું ગુજરાતી ભાષાંતર છે. અનુવાદ આમેય મૂળ કવિતાની હત્યા કરે છે. અનુવાદક ભાગ્યે જ મૂળ કવિના ખોળિયામાં પ્રવેશીને કાવ્યસર્જનની મૂળ પળ સુધી પહોંચી શકે છે. વળી, મૂળ ભાષાના વાતચીતના કાકુ, રુઢિપ્રયોગો-કહેવતો કે જે-તે સભ્યતાના સંસ્કાર-વાર્તાઓ-રૂપકો કોઈપણ અનુવાદક યથાતથ પોતાની ભાષામાં ઝીલી શકતો નથી. રૉબર્ટ ફ્રોસ્ટે કહ્યું હતું, કે અનુવાદમાં જે ગુમાવી બેસાય છે, એ કવિતા છે. વળી, આ રચના તો કન્નડમાંથી કરાયેલા અંગ્રેજી અનુવાદનોય અનુવાદ છે એટલે મૂળ સર્જકના ભાવવિશ્વના અનુસર્જનના અનુસર્જનની કોશિશ છે એટલે સ્વાભાવિક રીતે જ મૂળ રચનાની કાવ્યરીતિ અને ઉષાને હસ્તગત આંતરિક લય વગેરેથી આપણે માહિતગાર થઈ શકીએ એમ નથી. જો કે અન્ય ભાષાથી અજાણ ભાવક માટે અનુવાદથી વધુ મોટો કોઈ આશીર્વાદ પણ ન જ હોઈ શકે. એટલે આપણે કાવ્યસ્વરૂપની વાત બાજુએ મૂકીને કવિતાના ભાવવિશ્વમાં પ્રવેશીએ.

પ્રસ્તુત રચનામાં ઉંમરના હસીન મોડ પર આવી ઊભેલ કોઈ ટીનએજર સમાજની સ્થાપિત કુ-પ્રણાલિઓ સામે શિંગડા ભેરવે છે. પરંપરાના નામે ઊભી કરી દેવાયેલી બેડીઓ-બંધનોને તોડીને પોતાનો રસ્તો કરવા માંગતી આજની પેઢીની યુવતીની આ વાત છે. સીધી અને સટાક. જવા દે, રસ્તો કર. બસ. સમસ્ત સંવેદનાતંત્ર હચમચી ઊઠે એવી આ રચના ભલે મમ્મીને સંબોધીને લખવામાં કેમ ન આવી હોય, એ મા-દીકરીઓની સાથે બાપને પણ અને આપણા આખાય સમાજને એકસમાન સ્પર્શે છે. સત્તર વરસની છોકરી તો કેવી હોય:

એક સત્તર વરસની છોકરી
એવી ફદૂકે જાણે કરતું ન હોય કો પતંગિયું સપનાંઓની નોકરી.

સોળ કે સત્તર– ઉંમરનો કેવો નાજુક વળાંક! એક બાજુ મુગ્ધતા હજી ઓસરી નહીં હોય ને બીજી બાજુ પુખ્તતા બારણે ટકોરા મારીને પૂછતી હોય, આવું કે? જીવનનો સૌથી કમસીન વળાંક! ને આ સાવ નવા જ વળાંકે આવીને ઊભેલી યુવતી જિંદગીને કેવી રીતે જોવી-જીવવી-જીરવવી, એની મીઠી અવઢવમાં ઘર અને ઓસરીની વચ્ચે ‘ઊંબરે ઊભી સાંભળું રે બોલ વ્હાલમના’ નો અધ્ધરિયો અહેસાસ શ્વસતી હોય છે. શરીરમાં હૉર્મોન્સનો હણહણાટ એવો થતો હોય કે અવર કશું સંભળાય-સમજાય પણ નહીં. ‘ઘટમાં ઘોડા થનગને, આતમ વીંઝે પાંખ, અણદીઠેલી ભોમ પર યૌવન માંડે આંખ’ (ઝવેરચંદ મેઘાણી). જતીન બારોટના એક ગીતનો ઉઠાવ યાદ આવે છે:

કે’તો મેરાઈ મૂવો ઓછું છે કાપડું, ને ટૂંકી પડે છે તને કસ
તારે સત્તરમું ભારે છે બસ.

ચાંદની ફિલ્મમાં શ્રીદેવી પણ આવું જ કંઈક ગાય છે: ‘મેરે દરજી સે આજ મેરી જંગ હો ગઈ, કલ ચોલી સિલાઈ આજ તંગ હો ગઈ.’ પણ આપણે ત્યાં છોકરીની બ્લાઉઝ ટાઇટ થવા માંડે એ પહેલાં તો મમ્મીઓ ટાઇટ થઈ જાય છે. કહેવાતા વિકાસ અને બદલાતી જતી સંસ્કૃતિની આ ઊલટી તાસીર છે કે આપણો સમાજ ઉન્મુક્ત થવાના બદલે સંકુચિત થવા માંડ્યો છે. કુંતી એકાંતમાં એકાધિક દેવતાઓનું અધિષ્ઠાન કરી શકતી. પાંચ-પાંચ પતિ હોવા છતાં દ્રૌપદી કૃષ્ણને સખા બનાવી શકતી. રુક્મણિ કૃષ્ણને પ્રેમપત્ર લખી પોતાને લઈ જવાની ધમકી આપી શકતી. સ્ત્રીઓ પોતાનો વર સ્વયં પસંદ કરતી પણ આજે તો મમ્મીઓ પોતાની દીકરીની ચારે તરફ લક્ષ્મણરેખાઓ ખેંચવામાંથી જ ઊંચી નથી આવતી, કેમ જાણે દુનિયાભરના રાવણ એની સીતાને જ ઊંચકી જવાના ન હોય! જો કે મમ્મીઓ સાવ ખોટી પણ નથી. ચારેતરફ જે રીતે નિર્ભયાકાંડ બિલાડીના ટોપની જેમ ફૂલીફાટી નીકળ્યા છે એ સાચે જ ભય જન્માવે છે. ‘સોલહ ખતમ સતરા શુરુ, રાતદિન લૂંટને કા ખતરા શુરુ’ જેવા ફિલ્મી ગીતો આપણા સાંપ્રત સમાજનો સીધો ને સટીક અરીસો છે.

વધતી-ઓછી પંક્તિસંખ્યાના પાંચ અંતરામાં કવિતા પ્રસરી છે. સૌથી પહેલું જે ધ્યાન ખેંચે છે, એ છે નકારની નક્કરતા. પહેલી નવ પંક્તિમાં એક-બેવાર નહીં, આઠ-આઠ વાર નકાર ઘૂંટીને કવયિત્રી પોતાનો આક્રોશ બળવત્તર કરે છે. આમાંથી છ પંક્તિઓની તો શરૂઆત જ નન્નાથી થાય છે. કવયિત્રી પોતાને જે કહેવું છે, એને અંડરલાઇન નથી કરતાં, બલ્કે, હાઇલાઇટ કરે છે. પોતાને જે કહેવું છે એ માટે એ ગળુ એવી રીતે ખોંખારે છે કે તમારે સાંભળવું જ પડે. હા, શરૂઆતમાં દીકરી માને પ્લીઝ પણ કહે છે પણ આગળ જતાં સમજી શકાય છે કે આ પ્લીઝ એ સંબંધજન્ય ઔચિત્યથી વિશેષ કંઈ નથી. શરૂની આજીજી કાવ્યાંતે નક્કર વિદ્રોહમાં રૂપાંતરિત થાય છે.

દીકરી મમ્મી સાથે સંવાદ સાધે છે પણ એ દીકરીની એકોક્તિ સ્વરૂપે રજૂ થાય છે. દીકરી માને કહે છે, મમ્મી, નહીં. પ્લીઝ, નહીં. આગળ કંઈ જ ન લખ્યું હોય તોય ભારતવર્ષની મા-દીકરીઓ સંવાદના મૂળને સૂંઘી શકે એટલી સાર્વત્રિક આ વાત છે. સંતાનોના રક્ષણ માટે મા-બાપ, ખાસ કરીને દીકરીના રક્ષણ માટે મા, છાપરું બની રહે છે, જેથી જમાનાના સૂર્યનો આકરો તાપ સંતાન પર નહીં પડે. વિપુલ માંગરોલિયા લખે છે:

હજી પણ પાતળા કપડાંથી સૂરજને એ હંફાવે,
હજી મારી મા પાલવ એટલો દમદાર રાખે છે.

પણ દીકરીને માના આ રક્ષણમાં પોતાની આઝાદી અને પોતાના વિકાસની રુંધામણી નજરે ચડે છે. પૂરતો સૂર્યપ્રકાશ ન મળે તો છોડ પાંગરીને વૃક્ષ બની જ ન શકે. દીકરીની નજરે માએ ફેલાવેલો આ પાલવ જીવનવૃક્ષના લીલા પાંદડાંઓને અનિવાર્ય સૂર્યપ્રકાશને છાવરી દઈ જીવનની હરિયાળીને ફિક્કી બનાવી દેતો અવરોધ માત્ર છે. સ્વવિકાસની આડે આવતું રક્ષણ આજની દીકરીને મંજૂર નથી. એ મા પસેથી આવી મહેરબાની મેળવવા માંગતી નથી.

સંતાન નાનું હોય ત્યારે આપણે એને એ મોટું હોવાનો અહેસાસ કરાવીએ છીએ: બેટા, હવે તું મોટી થઈ ગઈ, તારાથી ચોકલેટ ખવાય? અને સંતાન મોટું થઈ જાય ત્યારે આપણું વલણ વળી વિપરિત હોવાનું: ધ્યાન રાખ, બેટા. હજી તો તું નાની છે. આપણી નજરે આ આપણો સંતાનપ્રેમ છે. પણ સંતાનની નજરે? એની નજરે આ બંધન છે. બીજા અંતરાની ચારેય પંક્તિઓ નકારથી શરૂ થાય છે. શરૂમાં જે આજીજી ‘પ્લીઝ’ બનીને આગળ આવી હતી, એનું સ્થાન હવે નકારની પુનરોક્તિની દૃઢતાએ લીધું છે. મમ્મીએ જે જે નકાર દીકરી સમક્ષ મૂક્યા છે, એ તમામ સામે દીકરી પોતાનો નકાર ગોઠવે છે. મા કહે છે, કે હવે તું સત્તર વરસની ઢાંઢી થઈ ગઈ છે. તારી સાડીનો છેડો સાચવીને ચાલ. તારા કપડાંઓનું ધ્યાન રાખ. આવતાં-જતાં લોકોથી નજર ચોરીને ચાલ. જેની-તેની સામે ટગર-ટગર ડોળા કાઢવાનું બંધ કર. તું છોકરી છે, છોકરો નથી કે આમ હવામાં ઊડતી ફરે છે. ટોમબોયની જેમ શેરીઓમાં રખડપટ્ટી બંધ કર. ઠરીને બેસ. ઠરીને ચાલતાં શીખ. ઠરીને રહે. પણ નાયિકાનો મિજાજ અલગ જ છે:

अभी शबाब है, कर लूं खताएं जी भर के,
फ़िर इस मकाम पे उम्रे-रवां मिले न मिले । (આનન્દનારાયણ ‘મુલ્લા’)
(હજી યૌવન છે તો દિલ ભરીને અપરાધો કરી લઉં, પછી આ મુકામ પર વહેતી ઉંમર મળે, ન મળે)

‘દીકરી ને ગાય દોરે ત્યાં જાય’, ‘દીકરી તો સાપનો ભારો’, ‘સાત દીકરીએ બાપ વાંઝિયો’, ‘બેટી, તેની ગરદન હેઠી’, દીકરી અને ઉકરડાને વધતાં વાર કેવી?’ -આપણી કહેવતોમાંથી દીકરીઓ માટેની આપણી વિચારધારા દેખાઈ આવે છે. પેઢી દર પેઢી સંસ્કારના નામે આપણે દીકરીઓને વધતી અટકાવી છે. દીકરીને આપણે ઊતરતી જાતિની ગણી છે, પરિણામે સ્ત્રી-પુરુષનો રેશિયો ખાડે જઈ રહ્યો છે અને સરકારે ઊઠીને ‘બેટી બચાવો’ની ઝુંબેશ આદરવી પડી છે. આપણે ભૂલી ગયાં છીએ કે પુત્ર તો ‘પુત્’ નામના નરકમાંથી મૃત્યુપર્યંત ઉગારશે, દીકરી તો જીવતેજીવ પૃથ્વી પર જ ઉગારે છે. આઇરીશ કહેવત છે, ‘A son is a son till he gets a wife, but a daughter is a daughter all her life.’ પણ આપણા ચાવવા-દેખાડવાના દાંત અલગ છે.

દીકરી એની માને કહે છે કે સદીઓથી પેઢી દર પેઢી તારી મા, એની મા અને એની માઓએ મદારીના બીન પર મારા જેવી મૂર્ખીઓના કાનમાં વગાડ્યે રાખી છે, એ હવે બંધ કર. મદારીની ધૂન પર નાચતો સાપ મદારીથી ડરે છે. એ સાપ હકીકતમાં પોતાનું સાપત્વ ગુમાવી ચૂક્યો છે. એનું જીવન મદારીના કરંડિયામાં કાયમ માટે કેદ થઈ ચૂક્યું છે. એ સાપ મદારીનો ગુલામ છે. એની પોતાની કોઈ ઇચ્છા કે આઝાદી બચ્યાં નથી. સદીઓથી મા પોતાની દીકરીઓ માટે મદારીનું કામ કરતી આવી છે. દીકરીઓને પોતાના પર પેઢી દર પેઢી થોપવામાં આવેલી પરંપરાઓના કરંડિયામાં મમ્મીઓ કેદ રાખતી અને એની એ ધૂન પર નચાવતી ચાલી આવી છે. કન્નડ કવયિત્રી શશીકલા વીરય્યા સ્વામી આ સ્ત્રીની ગુલામીને આ રીતે જુએ છે:

તમે તન અને મન બંનેને નગ્ન છોડીને નિર્ભીક બની ગયાં.
મને જુઓ, આ દાદીમાએ બનાવેલ રજાઈમાં.
એક ગુલામ એની ઇચ્છાઓની.
એક છીપ જેનું મોતી વિખેરાઈ જાય છે
જ્યારે એ વાવે છે.

પણ હવે બહુ થયું. દીકરીમાં અહેસાસ જાગી ચૂક્યો છે કે પોતે મૂર્ખ હતી જે આ ધૂન પર આટઆટલી સદીઓથી નાચતી આવી છે. ત્રીજા ફકરાના પ્રારંભે આવતો દીકરીનો નકાર આજીજી અને દૃઢતા પછીની ચેતવણીનો નક્કર નકાર છે. દીકરી માને ચેતવે છે, કે હું મારી પાસે ફેણ હોવાની મને જાણ થઈ ચૂકી છે, હું ફેણ ફેલાવી રહી છું, અને મને જે કોઈ રોકવા આવશે એનામાં મારા દાંત બેસાડી દઈ, હું મારું તમામ વિષ ઓકી કાઢીશ. હવે પરંપરાના નામ પર મને બારી-બારણાં વિનાના મકાનમાં પૂરવાની કોશિશ કરશો તો હું ડંખ મારીશ તમારી આ સડિયલ સિસ્ટમને. માટે, જવા દે, રસ્તો કર.

મા-બાપ બાળકો પર હાલતાંચાલતાં જે પ્રતિબંધો મૂકે છે, એમાંના મોટાભાગના પરંપરાગત ચાલી આવતી રુઢિઓને આભારી હોય છે. સ્ત્રીઓને તો નાનપણથી જ પરંપરા પીવડાવવામાં આવે છે. પરંપરા જેટલી જૂની, એટલી એની અધિકૃતતા વધારે. ઘરના વરંડામાં ઊગાડેલી તુલસી ફરતે પાણી રેડતાં-રેડતાં પ્રદક્ષિણા કરવી, ઘરઆંગણે રંગોળી પૂરવી વગેરે પરંપરાઓનું પાલન કરવાથી સ્વર્ગ પ્રાપ્ત થતું હોવાના સંસ્કાર માતાઓ પુત્રીઓના દિમાગમાં ઠાંસી દે છે. પરંપરાઓના નામે આપણે સંતાનોની આઝાદીનો જબરદસ્તી બલિ લઈએ છીએ એ વાત હિંદી કવયિત્રી સુનિતા જૈને સરસ રીતે કરી છે:

પચ્ચીસ વરસ સુધી
મને હાથીના પગ સાથે બાંધી દેવાઈ હતી
કેમ કે તેં કહ્યું હતું કે તારી ઇચ્છાનું વધારે મહત્ત્વ છે
મારી જિંદગી કરતાં; અને ઉધઈ-ખાધેલી
હૃદયહીન પારિવારિક પરંપરા ચિલ્લાઈ હતી, બલિદાન.
મેં તને શાપ ન આપવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે.

દીકરીનો નકાર કાવ્યાંતે નિર્ધારમાં પલટાયો છે, ને આજીજી ચીસમાં. એ કહે છે, છોકરીઓ માટે પરાપૂર્વથી નિર્ધારી રાખેલા કામો મારાથી નહીં બને. તમે ઘડી કાઢેલા કપોળકલ્પિત સ્વર્ગોની મને કોઈ ખેવના નથી. મારા માટે જે છે, એ આ જન્મ જ છે. મરી ગયા પછી મને શું મળશે એની મને કોઈ તમા નથી. પણ જે જિંદગી અત્યારે મારા હાથમાં છે, એ માત્ર ને માત્ર મારી છે, એના પર મારા સિવાય કોઈનોય અધિકાર નથી. તાજી હવા અને નવા ઉજાસ વિના સડી-સડીને મરવું મારી ફિતરત નથી. મમ્મી, મને બાંધવાની, અટકાવવાની કોશિશ ન કરીશ. તમે બાંધી રાખેલા બંધ અને બંધનો –સઘળું તોડીને હું ત્સુનામીની જેમ તમારા ખોટા મૂલ્યોને ધમરોળતી વહી નીકળીશ. તું જે રીતે જીવી હોય એ તારી પસંદગી હતી. હું તારાથી બિલકુલ અલગ રીતે, હું માત્ર મારી રીતે જીવવા માંગું છું. અને એના માટે મારે સુરક્ષિતતાના જે કોઈ કાંઠા તોડવા પડે, એ હું તોડીશ. આઝાદી માટેનો આક્રોશ અહીં બુલંદીએ પહોંચ્યો છે. દીકરીનો ટોન ચિત્કારમાં પરિણમ્યો છે. જીવન બાબતની એની પસંદગી ક્રિસ્ટલ-ક્લિઅર છે. મમ્મી જો એને ઇચ્છિત આઝાદી નહીં આપે, તો એ એને છિનવીને લઈ લેશે, પછી ભલેને ગમે એવો અંજામ કેમ ન આવે. તુલસી ફરતે ફરતી શાંત સ્ત્રીના ચિત્રણ બાદ તરત જ આવતું આ તોફાનનું ચિત્ર દીકરીના કૃતનિશ્ચયીપણાને ગાઢું બનાવે છે. અંતે દીકરી આગળ જાહેર કરેલો પોતાનો નિર્ણય દોહરાવે છે: જવા દે. રસ્તો કર. બે શબ્દોના બે નાના વાક્યો અને દીકરી મમ્મીની મમ્મી બની રહે છે.

3 replies on “ગ્લૉબલ કવિતા : ૧૪૬ : મમ્મીને – ઉષા એસ. (કન્નડ)”

  1. સુંદર કાવ્ય ખૂબ જ મનનીય અને એના પર ભાઈ શ્રી વિવેક ટેલરએ જે વિવેચન કર્યું છે તે ખૂબ જ ગંભીર અને ઊંડું છે.ચીલાચાલુ પ્રથા અને વર્ષોથી ચાલી રહેલી સામાજિક પરંપરાથી આપણે ઘણીવાર બાળકોનો વિકાસ રૂધીએ છીએ. ખરેખર છેલ્લા શબ્દો જવા દે રસ્તો કર ઘણું બધું કહી જાય છે .સુંદર અનુવાદ અને વિવેચન બંને ધન્યવાદને પાત્ર છે.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *